ប្រវត្តិសាស្រ្តគ្រីស្តសាសនា
History of Christianity

---

ដើមកំណើតគ្រីស្តសាសនា (-៧-៣០ នៃគ.ស)

«លោកយេស៊ូដែលបងប្អូនបានឆ្កាងនោះ ព្រះជាម្ចាស់តែងតាំងលោកជាព្រះគ្រីស្ត និងជាព្រះអម្ចាស់ហើយ» (កក ២,៣៦)។

ដំបូង ក្រុមគ្រីស្តទូតប្រកាសដំណឹងល្អនេះនៅ ស្រុកដែលមានជនជាតិយូដារស់នៅ ជាពិសេសនៅមជ្ឈិមបូព៌ា ខាងកើតស្រុកយូដាជាស្រុក «ដាច់ស្រយាល» របស់គេ ។

១. ព្រះសហគមន៍សម័យក្រុមគ្រីស្តទូត និងមរណសាក្សី (៣០-៣១៣ នៃគ.ស)

១.១ ជនជាតិយូដាធ្វើទុក្ខបុកម្នេញគ្រីស្តបរិស័ទ

សាសនិកយូដារករឿងគ្រីស្តបរិស័ទ ដោយយល់ឃើញថា ប្រសិនបើលោកយេស៊ូពិតជាព្រះគ្រីស្ត ដូចគ្រីស្តបរិស័ទប្រកាសមែន នោះមេដឹកនាំសាសនារបស់គ ពិតជាបានប្រព្រឹត្តខុសហើយ ដោយឱ្យគេសម្លាប់លោកយេស៊ូ។ ដូច្នេះ គ្រីស្តបរិស័ទមុខជាបំផ្លាញសាសនារបស់គេ។ គេក៏ចាប់ផ្តើមបៀតបៀន ធ្វើបាបគ្រីស្តបរិស័ទ ចាប់គ្រីស្តទូតឃុំឃាំង ដូចមានចែងក្នុងគម្ពីរកិច្ចការគ្រីស្តទូតជំពូក ៤-៩។ នៅគ.ស ៣៦ ជនជាតិយូដាយកដុំថ្មគប់សម្លាប់លោកស្ទេផាន។ នៅគ.ស ៤៣ ឬ ៤៤ ស្តេចហេរ៉ូដអាគ្រីប៉ាបញ្ជាឱ្យគេកាត់កគ្រីស្តទូតយ៉ាកុប។

នៅសម័យនោះ គ្រីស្តបរិស័ទមិនគូររូបឈើឆ្កាងទេ គឺគេយកនិមិត្តរូបជាច្រើនមកគូរសំដៅព្រះយេស៊ូវិញ ដូចជារូបគង្វាលតាម (យហ ១០,១) រូបកូនចៀមតាម (វវ ១៩) យុថ្កាតាម (ហប ៦,១៩) រូបសត្វស្លាបបូជាជីវិតដើម្បីចិញ្ចឹមកូន និងរូបត្រី។ល។ ពេលគ្រីស្តបរិស័ទគូររូបត្រី គឺប្រកាសជំនឿថា «ព្រះយេស៊ូជាព្រះគ្រីស្ត ជាព្រះបុត្រារបស់ព្រះជាម្ចាស់ និងជាព្រះសង្គ្រោះ»។ ត្រីក៏ជាសញ្ញាឱ្យគ្រីស្តបរិស័ទស្គាល់គ្នាឯងដែរ។

តាមលោកយូស្តាំង និងលោកហ៊ីប៉ូលិតចែងទុកមក ជារៀងរាល់ថ្ងៃអាទិត្យគ្រីស្តបរិស័ទតែងតែនាំគ្នាធ្វើពិធីកាច់នំប៉័ង គឺអភិបូជា។ គេធ្វើពិធីជ្រមុជទឹកក្នុងអាងជីកនៅក្បែរវិហាររបស់គេ។

ព្រះចៅកុងស្តង់តាំង ឡើងស្នងរាជ្យនៅដើមសតវត្សទី៤។ តាមពាក្យចចាមអារ៉ាមថា ពេលទ្រង់វាយខ្មាំងដណ្តើមរាជអំណាច ទ្រង់ទតឃើញឈើឆ្កាងនៅលើមេឃ ហើយឮព្រះសូរសៀងថា «ទ្រង់នឹងមានជ័យជម្នះដោយសារសញ្ញានេះឯង»។ ទ្រង់យល់ឃើញថា នេះជាសញ្ញាសម្គាល់របស់ព្រះគ្រីស្ត។ ព្រះចៅក៏សព្វព្រះហឫទ័យប្រទានសន្តិភាពដល់គ្រីស្តបរិស័ទ ហើយចេញព្រះរាជក្រិត្យផ្ដល់សិទ្ធិសេរីភាពខាងសាសនានៅគ.ស ៣១៣។

១.៤ ការអប់រំជំនឿ

យើងស្គាល់ពិធីនៅក្រុងរ៉ូមយ៉ាងច្បាស់ ចាប់តាំងពីសតវត្សទី៣មក ដោយសៀវភៅ «សេចក្ដីប្រៀនប្រដៅ​ទទួល​តៗពីក្រុមគ្រីស្ដទូត» របស់លោកហ៊ីប៉ូលីត (Hippolyte)។ សម័យនោះ គេអប់រំជំនឿអ្នក​សុំទទួល​អគ្គសញ្ញាជ្រមុជ​ទឹកអស់រយៈពេលបីឆ្នាំ។ គ្រីស្ដបរិស័ទដែលនាំគេមក ត្រូវធានាថាអ្នកនោះមានចិត្ដទៀងត្រង់។ បេក្ខជនត្រូវលះបង់​មុខរបររកស៊ីខ្លះ ដែលជាប់ទាក់ទិននឹងការគោរពព្រះក្លែងក្លាយ ឬខុសសីលធម៌។

ព្រះសហគមន៍អប់រំអ្នកចង់ទទួលអគ្គសញ្ញាជ្រមុជទឹក ដោយបង្រៀនអំពីគោលសំខាន់ៗនៃលទ្ធិ និងសីល​ធម៌​​គ្រីស្ដសាសនា។ ការអប់រំនេះ ពាក្យដើមគឺ «ការស្ដាប់ព្រះបន្ទូលលាន់ឮឡើង» (Catechism) ណែនាំ​អ្នក​ដែល​ភ្ញាក់ខ្លួនឱ្យឮអំពីដំណឹងល្អ ជាសេចក្ដីសង្ខេបដូចគ្រីស្ដទូតសិលា និងគ្រីស្ដទូតប៉ូល ប្រកាសក្នុង​គម្ពីរ​កិច្ចការគ្រីស្តទូត។

១.៥ ក្រុម និងនិកាយកើតច្រើនដេរដាស

គ្រីស្ដបរិស័ទខ្លះយល់អំពីជំនឿតាមទស្សនវិជ្ជាក្រិក ដែលធ្លាប់បំបែកធាតុ និងវិញ្ញាណក្នុងខ្លួនមនុស្ស គឺមាន​រូបកាយ និងវិញ្ញាណប្រឆាំងគ្នា។ គេចេះតែរំពឹងគិតអំពីបញ្ហាទុក្ខលំបាក។ ហេតុនេះហើយ បានជាមានគ្រីស្ដ​បរិស័ទខ្លះបកស្រាយអត្ថន័យគម្ពីរសម្ពន្ធមេត្រីទាំងចាស់ទាំងថ្មីតាមរបៀបប្លែកពីព្រះសហគមន៍។ ពួកគេមិន​យល់ស្របនឹងជំនឿព្រះសហគមន៍ដែលប្រកាសថា ព្រះជាម្ចាស់ប្រសូតជាមនុស្ស។ គេពឹងលើចំណេះដ៏អស្ចារ្យ​ម្យ៉ាង ដែលគេបញ្ជូនតៗមកតាមក្រុមតូចរបស់គេ (Gnosis «ណូស៊ីស» គឺចំណេះ)។ គេហៅខ្លួនឯងថា «ចំណេះនិយម»។ គេប្រកាសថា ចំណេះដ៏អស្ចារ្យម្យ៉ាងអាចសង្គ្រោះគេបាន។ ពួកគេផ្សំសេចក្ដីខ្លះមកពីគ្រីស្ដ​សាសនា សេចក្ដីខ្លះមកពីសាសនាយូដា សេចក្ដីខ្លះមកពីអរិយធម៌ក្រិក និងសេចក្ដីខ្លះទៀតមកពីសាសនាស្រុក​អ៊ីរ៉ង់។ អ្នកនិពន្ធខាងគ្រីស្ដសាសនាចាត់ពួកគេទុកជាអ្នកបែកឆ្ងាយពីជំនឿ។ សព្វថ្ងៃអ្នកស្រាវជ្រាវប្រវត្ដិសាស្រ្ដ​​តែងយល់ឃើញថា ប្រហែលពួកគេធ្លាប់កាន់សាសនាដទៃ ហើយយកសេចក្ដីខ្លះពីគ្រីស្ដសាសនាមកផ្សំផ្គុំជាមួយ​សាសនារបស់ខ្លួនវិញ។

លោកអ៊ីរ៉េណេ (Irenaeus) ជាអភិបាលក្រុងលីយ៉ុង (ប្រទេសបារាំងសព្វថ្ងៃ) ចែងសៀវភៅមួយមានចំណង​ជើងថា «ប្រឆាំងអ្នកវង្វេងឆ្ងាយពីជំនឿ» មានលោកម៉ារស៊ីយ៉ុង (Marcion) ជាដើម។ លោកម៉ារស៊ីយ៉ុងដកសេចក្ដីទាំងអស់​ចែងអំពីព្រះជាម្ចាស់បង្កើតពិភពលោក និងអំពីព្រះជាម្ចាស់ប្រសូតជាមនុស្សចេញពីគម្ពីរ ព្រោះតាមទស្សនៈ​របស់លោក ធាតុទាំងប្រាំង និងរូបកាយពិតជាអាក្រក់។ លោកម៉ារស៊ីយ៉ុងញែកព្រះជាម្ចាស់ដែល​ចែងក្នុងគម្ពីរសម្ពន្ធមេត្រីចាស់ជាព្រះអាទិករ និងជាព្រះដ៏កាចសាហាវ ចេញពីព្រះជាម្ចាស់ដែលព្រះយេស៊ូបាន​សម្ដែង ដែលជាព្រះប្រកបដោយព្រះហឫទ័យមេត្ដាករុណាវិញ។ លោកមិនជឿថា ព្រះយេស៊ូជាព្រះអម្ចាស់ពិត​ប្រាកដទេ គ្រាន់ជាព្រះនិមិត្ដជាមនុស្សប៉ុណ្ណោះ ហេតុនេះហើយ គាត់មិនព្រមទទួលស្គាល់ថា ព្រះយេស៊ូបាន​សង្គ្រោះមនុស្សលោកទាំងស្រុងដែរ។

លោកម៉ានី (Mani) គ.ស ២១៦-២៧៧ កើតនៅស្រុកម៉េសូប៉ូតាមី។ លោកផ្សំផ្គុំលទ្ធិគ្រីស្ដសាសនា និងលទ្ធិ​សាសនានៅស្រុកអ៊ីរ៉ង់។ លោកបង្រៀនថា មានតួសភាវៈល្អ និងតួសភាវៈអាក្រក់តែងតែប្រឆាំងគ្នា។ ប្រវត្ដិសា​ស្រ្ដពិភពលោក គឺជាការប្រយុទ្ធយ៉ាងធំអស្ចារ្យ គឺព្រះនៃសភាវៈល្អ ឬព្រះនៃពន្លឺ ច្បាំងប្រឆាំងនឹងព្រះសភាវៈអា​ក្រក់ ឬព្រះនៃភាពងងឹត។ មនុស្សប្រៀបដូចជាគ្រាប់ពន្លឺដ៏តូចៗ ដែលជាប់ឃុំឃាំងក្នុងធាតុដ៏អាក្រក់។ គ្រាប់បន្លឺ​ដ៏តូចៗទាំងនោះ ត្រូវជម្រះខ្លួនជាច្រើនដង ឬត្រូវចាប់ជាតិជាច្រើនដង ដើម្បីចូលក្នុងព្រះរាជ្យនៃសភាវៈល្អ។ ព្រះ​យេស៊ូបង្ហាញមាគ៌ា ហើយលោកម៉ានី ជាទូតដែលព្រះអង្គចាត់ឱ្យមក គឺជា «ព្រះដែលជួយការពារ» ថ្មី។

ហេតុនេះហើយ បានជាជួនកាលគ្រីស្ដបរិស័ទមិនស្គាល់គេច្បាស់ ឬរៀប​រាប់ពាក្យចចាមអារ៉ាម ដោយមិនវែកញែករកខុសត្រូវទេ។ លទ្ធិទាំងនោះអាចបណ្ដាលឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទជាច្រើន​បាត់ជំនឿ។ សម័យបច្ចុប្បន្នក៏ដូចគ្នាដែរ មានក្រុម មានគណៈ មានចលនាផ្សេងៗជាច្រើនកើតឡើង ដែលប្រកាសខ្លួនថាជាគ្រីស្តបរិស័ទ ដោយបង្កើតលទ្ធិ និងក្បួនពិធីរបស់ខ្លួនបណ្តាលឱ្យគ្រីស្តបរិស័ទខ្លះបាក់បែកគ្នា និងខ្លះទៀតវង្វេងបាត់បង់ជំនឿ។

១.៦ ព្រះគម្ពីររបស់គ្រីស្តបរិស័ទ

លោកអ៊ីរ៉េណេសូមកុំទទួលស្គាល់គម្ពីរណាក្រៅពីគម្ពីរក្រុមអភិបាលបញ្ជូនបន្ដរៀងមក។ តើត្រូវធ្វើយ៉ាងណា​? រហូតដល់ដើមសតវត្សទី ២ គ្រីស្ដបរិស័ទមិនបានចាប់អារម្មណ៍ថា គម្ពីរសម្រាប់តែក្រុមគេទេ ព្រោះទាំងគ្រីស្ដ​បរិស័ទ និងអ្នកកាន់សាសនាយូដាតែងយល់ថា គម្ពីរមានតែមួយគត់ គឺគម្ពីរដែលយើងហៅសព្វថ្ងៃថា «គម្ពីរ​សម្ពន្ធមេត្រីចាស់ ឬសម្ពន្ធមេត្រីទី១»។ ប៉ុន្ដែ ពេលគ្រីស្ដបរិស័ទអានគម្ពីរ គេយល់អត្ថន័យតាមរបៀបប្លែកពីអ្នកកាន់សាសនាយូដា គឺគេយល់ឃើញថា គម្ពីរនោះថ្លែងទុកជាមុនអំពីព្រះគ្រីស្ដ។ ពេលគេអានគម្ពីរ គេចង់ស្គាល់ព្រះយេស៊ូ និងឋានៈ​របស់ព្រះអង្គ ជាជាងចង់ស្គាល់ប្រវត្ដិរបស់ជនជាតិហេប្រឺ។

២. ព្រះសហគមន៍សម័យចក្រភពគ្រីស្តបរិស័ទ (៣១៣-១៥២០ នៃគ.ស)

អស់រយៈពេល ១៥ សតវត្ស ព្រះសហគមន៍លាតសន្ធឹងតែនៅជុំវិញសមុទ្រមេឌីទែរ៉ាណេ និងទ្វីបអឺរ៉ុបតែប៉ុណ្ណោះ។ សម័យនោះគេមិនទាន់ដឹងថាមានទ្វីបឯទៀតៗឡើយ។ ព្រះសហគមន៍ចាត់ចែងខ្លួនឯង តាមរបៀបជាចក្រភពមួយ ដែលកាន់អំណាចលើមនុស្សនៅលើគ្រប់វិស័យ។

ដោយព្រះចៅកុងស្តង់តាំង លើកគ្រីស្តសាសនាធ្វើជាសាសនារដ្ឋ មន្ត្រីរាជការជាច្រើនចូលគ្រីស្តសាសនា ដូចសុភាសិតខ្មែរថា «ចូលស្ទឹងតាមបត់ ចូលស្រុកតាមប្រទេស»។ យូរៗទៅ ទោះបីអ្នកស្រុកគ្មានជំនឿលើព្រះគ្រីស្តក្តី ក៏គេកាន់តាមទំនៀមទម្លាប់ និងប្រពៃណីគ្រីស្តសាសនាលាយឡំនឹងជំនឿអកុសលឯទៀតៗដែរ។ ចំនួនគ្រីស្តបរិស័ទចម្រើនឡើង តែជំនឿបែរជាអន់ថយទៅវិញ។

នៅគ.ស ៣២៥ ព្រះចៅប្រមែប្រមូលអស់លោកជាអភិបាលព្រះសហគមន៍ ធ្វើមហាសន្និបាតសាកលទី១ នៅក្រុងនីសេក្បែរក្រុងកុងស្តង់ទីណូប្ល ដើម្បីរកឯកភាពក្នុងជំនឿ។ អស់លោកនិពន្ធធម៌ប្រកាសជំនឿប្រហែលនឹងធម៌យើងសូត្រថ្ងៃអាទិត្យសព្វថ្ងៃ។

ព្រះចៅកុងស្តង់តាំងចែកចក្រភពរបស់ទ្រង់ជាពីរផ្នែក គឺខាងលិចមួយផ្នែកមានក្រុងរ៉ូមជារាជធានី និងខាងកើតមួយផ្នែកទៀតមានក្រុងកុងស្តង់ទីណូប្លជារាជធានី។ ទ្រង់ក៏ទៅគង់នៅក្រុងកុងស្តង់ទីណូប្លនោះ។

នៅឆ្នាំ ៤៧៦ ពួកព្រៃមកពីខាងជើងវាយដណ្តើមយកស្រុកនានាដែលនៅខាងលិចទ្វីបអឺរុប ហើយវាយបំផ្លាញក្រុងរ៉ូម។ ចាប់ពីពេលនោះមក ក្រុងរ៉ូមអន់ថយគ្មានអធិរាជ គ្មានរាជការត្រួតត្រាចក្រភពទៀតទេ នៅសល់តែរចនាសម្ពន្ធរបស់ព្រះសហគមន៍ប៉ុណ្ណោះណែនាំប្រជាជន។

ដូច្នេះយូរៗទៅ គេចាត់អភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងរ៉ូម ឬហៅថា សម្តេចប៉ាប ជាព្រះចៅអធិរាជ រីឯលោកអភិបាលឯទៀតៗ និងលោកចៅអធិការចាត់ទុកជាមន្ត្រីរាជការជាន់ខ្ពស់។ ពេលខ្លះ អស់លោកខ្លះរស់នៅតាមរបៀបដ៏មិនសមគួរដូចស្ដេចត្រាញ់ឯទៀតៗដែរ។

២.១ មហាសន្និបាតនៅក្រុងនីសេ (គ.ស ៣២៥)

២.៦ គ្រូបាធ្យាយ ឬបិតាព្រះសហគមន៍

កាលពីបុរាណ គេតែងហៅគ្រូរបស់ខ្លួនថា «ឪពុក» ពីព្រោះគ្រូបញ្ជូនគតិបណ្ឌិត និងសីលធម៌ឱ្យកូនសិស្សរស់នៅយ៉ាងថ្លៃថ្នូរ។ ថ្វីបើព្រះយេស៊ូមិនសព្វព្រះហឫទ័យនឹង​ពាក្យនេះក្ដី (មថ ២៣,៨-១១) ក៏គ្រីស្ដបរិស័ទតែងតែហៅអ្នកណែនាំព្រះសហគមន៍ថា «លោកគ្រូ» ឬ «លោកឪពុក» ដែរ។ នៅក្នុង ១ករ ៤,១៥ គ្រីស្តទូតប៉ូលចែងថា៖ «ទោះបីបងប្អូនមានគ្រូអាចារ្យមួយម៉ឺននាក់ណែនាំតាមមាគ៌ាព្រះគ្រីស្ដ​ក៏ដោយ ក៏បងប្អូន​គ្មាន​ឪពុកច្រើនដែរ គឺមានតែខ្ញុំហ្នឹងហើយដែលបានបង្កើតបងប្អូនមក ឱ្យរួមរស់ជាមួយព្រះយេស៊ូគ្រីស្ដដោយ​បាននាំ​ដំណឹង​ល្អមកជូនបងប្អូន»។ សន្តអ៊ីរ៉េណេមានប្រសាសន៍ថា៖ «ពេលនរណាម្នាក់ទទួលសេចក្ដីបង្រៀនពីនរណា​ម្នាក់ទៀត គេហៅអ្នកនោះថា ជាកូនអ្នកបង្រៀនគេនោះ ហើយអ្នកទទួលការបង្រៀនក៏ត្រូវហៅអ្នកបង្រៀននោះថា “លោកឪពុកដែរ”»។

គ្រូបាធ្យាយ ឬបិតានៃព្រះសហគមន៍រស់នៅសម័យក្រោយព្រះយេស៊ូបន្ដិច។ អស់លោកប្រហែលយល់ព្រះបន្ទូល​ច្បាស់ជាងយើងដែលរស់នៅ ២១ សតវត្សក្រោយ។ អស់លោកតែងតែអាន និងពន្យល់គម្ពីរសម្ពន្ធមេត្រីថ្មីមុនគេ​បង្អស់ ហើយរាប់ព្រះគម្ពីរទុកជាអាហារសម្រាប់ខ្លួនផ្ទាល់ និងសម្រាប់គ្រីស្ដបរិស័ទដែរ។ អស់លោកក៏ពន្យល់គម្ពីរ​សម្ពន្ធមេត្រីចាស់ ដោយនឹកគិតដល់ព្រះគ្រីស្ដជានិច្ច ក្រោមការបំភ្លឺនៃព្រះវិញ្ញាណដ៏វិសុទ្ធ។ អស់លោកទាំងនោះបានបន្ដបញ្ជូនជំនឿមកពីគ្រីស្ដទូតមុនគេ ពួកគាត់ពិតជាកសាងព្រះសហគមន៍។ ក្រោយសតវត្សទី ៨ មិនសូវមានគ្រីស្ដបរិស័ទនិពន្ធអំពីជំនឿទៀតទេ។

២.៧ ដើមកំណើតនៃអភិបាលសំខាន់ៗចំនួន ៥

ចាប់តាំងពីដើមកំណើតព្រះសហគមន៍មក អភិបាលព្រះសហគមន៍ខ្លះមានមុខងារប្រសើរជាអភិបាលព្រះ​សហគមន៍ក្នុងក្រុង និងស្រុកឯទៀតៗ គឺអភិបាលនៅក្រុងសំខាន់ៗក្នុងចក្រភព ដូចជាក្រុងរ៉ូម អាឡិចសង់ឌ្រី អន់ទី​យ៉ូក និងក្រុងកាតាស្ស។ អភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងទាំងនោះតែងតែបំពេញការងាររបស់ខ្លួនក្នុងតំបន់ដ៏ធំ គឺ​អស់​លោកកោះហៅអភិបាលឯទៀតៗក្នុងតំបន់មកជួបជុំគ្នាជាសន្និបាត លោកតែងតាំងអភិបាលឯទៀតៗឱ្យទៅបំ​ពេញ​មុខងារ។ល។

ចាប់តាំងពីសម័យព្រះចៅឌីយ៉ូក្លេស៊ីយ៉ាំង (Diocletian) គ.ស ២៨៤-៣០៥ បានបែងចែកចក្រភពរ៉ូម៉ាំងជាពីរគឺបស្ចិម និងបូព៌ាមក ព្រះសហគមន៍ក្នុងស្រុកនានារួមគ្នាជាតំបន់ធំៗដែលគេហៅថា «ភូមិភាគ» (នៅ​ចុងសតវត្សទី៤ មាន ១៥ ភូមិភាគ)។ គេក៏ទទួលស្គាល់ថា លោកអភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងអាឡិចសង់ឌ្រី និង​អភិបាលព្រះសហគមន៍អន់ទីយ៉ូក មានសិទ្ធិតែងតាំងអភិបាលព្រះសហគមន៍នៅតាមភូមិភាគឯទៀតៗដែរ។ សេច​ក្ដីនេះមានចែងក្នុងមាត្រាទី ៦ នៃមហាសន្និបាតនៅនីសេ និងមាត្រាទី ២ នៃមហាសន្និបាតកុងស្ដង់ទីណូប្ល។

នៅបស្ចិមប្រទេស អភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងរ៉ូមមានមុខងារប្រហែលនឹងអភិបាលក្រុងអាឡិចសង់ឌ្រីនៅ​ខាងបូព៌ា ដែលណែនាំព្រះសហគមន៍ស្រុកអេស៊ីប និងស្រុកលីប៊ីដែរ។ ប៉ុន្ដែ តាំងពីដើមរៀងមក ព្រះសហគមន៍​ក្រុងរ៉ូមមានឋានៈពិសេសក្នុងព្រះសហគមន៍សកល ព្រោះគ្រីស្ដទូតសិលា និងប៉ូលមករស់នៅក្នុងព្រះសហគមន៍​នោះ ហើយជាពិសេស មកពីក្រុងរ៉ូមជារាធានីចក្រភពរ៉ូម៉ាំងដែរ។ ម្យ៉ាងទៀត អភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងរ៉ូម តែង​តែចូលដៃធ្វើអន្ដរាគមន៍ក្នុងការរស់នៅរបស់ព្រះសហគមន៍ឯទៀតៗ។

២.៨ កំណើតនៃសាសនាអ៊ីស្លាម

នៅសតវត្សទី ៧ ប្រជាជនផ្សេងៗដែលមានអារ្យធម៌ និងសាសនាផ្សេងៗរស់នៅជាមួយគ្នាក្នុងស្រុកអារ៉ាប៊ី។ អ្នកស្រុកដើមគោរពព្រះតែមួយអង្គគត់។ ជនជាតិយូដា និងគ្រីស្ដបិរស័ទមកតាំងសហគមន៍នៅស្រុកនោះ តាមឆ្នេរ​សមុទ្រក្រហម និងភាគខាងត្បូងស្រុកនោះ (យេមែន Yémen)។ ប៉ុន្ដែ កុលសម្ព័ន្ធភាគច្រើនជាជនពនេចរ គោរព​ព្រះជាច្រើន ហើយតែងតែធ្វើសង្គ្រាមវាយប្រឆាំងគ្នាឥតឈប់ឈរ។ ក្រុងឡាម៉ិក (La Mecque) ជាកន្លែងជន​ជាតិអារ៉ាប់តែងធ្វើបូជនីយេសក៍ទៅគោរពថ្មខ្មៅ (Kaaba កាអាបា) ហើយតែងតែជួបជុំគ្នាធ្វើពាណិជ្ជកម្ម។

នៅគ.ស ៦២២ លោកម៉ូហាម៉ាត់រត់ចេញពីក្រុងឡាម៉ិកទៅក្រុងមេឌីន (Médine) ពីព្រោះកុលសម្ព័ន្ធរបស់​លោកបដិសេធ មិនព្រមទទួលសេចក្ដីលោកបង្រៀននោះទេ។ អ៊ីស្លាមបរិស័ទហៅដំណើរចេញនេះថា «អេសៀរ» (Egire) ហើយរាប់ឆ្នាំចាប់តាំងពីពេលនោះមក ជាដើមសករាជរបស់គេ។ លោកខិតខំណែនាំគ្រីស្ដបរិស័ទឱ្យជឿ​តាមលោក តែគេមិនព្រម បានជាលោកបែរទៅជាច្បាំងប្រឆាំងនឹងពួកគេ។ លោកម៉ូហាម៉ាត់ប្រកាសថា សាសនា​ថ្មី​របស់លោកនេះ ជាសាសនាសកល គឺសម្រាប់មនុស្សទូទៅក្នុងសកលលោក។

២.៩ សង្គ្រាមដ៏វិសុទ្ធ និងចម្បាំងដើម្បីឈើឆ្កាង (គ.ស ១០៩៥-១២៩១)

ជនជាតិអារ៉ាប់រួមគ្នាធ្វើកងទ័ពមានកម្លាំងខ្លាំងក្លា អាចប្រឆាំងនឹងចក្រភពនានា មានចក្រភពរ៉ូម៉ាំង និង​ចក្រ​ភពពែរ្សជាដើម ដែលអន់ថយយ៉ាងខ្លាំង។ គេច្បាំងដណ្ដើមយកទឹកដីជាច្រើនយ៉ាងឆាប់រហ័ស។ ពួកគេស៊ូស្លាប់​យ៉ាងសប្បាយ «ដោយពួកគេខំប្រព្រឹត្តតាមមាគ៌ារបស់ព្រះជាម្ចាស់» (ពាក្យ «ជីយ៉ាដ» Djihad បកប្រែច្រឡំថា «សង្គ្រាមដ៏វិសុទ្ធ»)។ ប្រជាជនស៊ីរី និងអេស៊ីបដែលតែងតែមានទំនាស់ជាប្រចាំ ប្រឆាំងអំណាចក្រុងកុងស្ដង់ទីណូប្ល ព្រោះរឿងសាសនា និងរឿងប្រកាន់ជាតិសាសន៍ ក៏មិនតយុទ្ធប្រឆាំងនឹងពួកអារ៉ាប់ទេ ដោយយល់ឃើញថា ពួកគេនាំសេរី​ភាពមក។ ម្យ៉ាងទៀត អ៊ីស្លាមបរិស័ទក៏ប្រកាសជំនឿចំពោះព្រះជាម្ចាស់តែមួយព្រះអង្គគត់ដូចគេដែរ។ អ៊ីស្លាមបរិស័ទចាត់ព្រះយេស៊ូទុកជាមនុស្សដ៏ប្រសើរ ដូចលោកអរីយ៉ូស លោក​ណេស្ដូរីយ៉ូស និងគ្រីស្ដបរិស័ទជាច្រើននៅបូព៌ាតែងជឿនោះ។ ដូច្នេះ មានគ្នាជាច្រើនទទួលជំនឿថ្មីនោះ​ដោយមិន​ប្រយ័ត្នខ្លួន។

២.១០ ព្រះសហគមន៍កាតូលិក និងអ័រតូដុកបែកបាក់គ្នា (គ.ស ១០៥៤)

ចាប់តាំងពីសតវត្សទី៥ រហូតមក ព្រះសហគមន៍ប៉ែកខាងបស្ចិម និងព្រះសហគមន៍ប៉ែកខាងបូព៌ា បាក់បែកគ្នាកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ ដោយមានមូលហេតុខាងនយោបាយ ខាងវប្បធម៌ និងខាងគោលលទ្ធិនៃជំនឿ។

• ក- មូលហេតុខាងនយោបាយ

ព្រះសហគមន៍ប៉ែកខាងបូព៌ានៅជាប់យ៉ាងជិតស្និទ្ធនឹងព្រះចៅអធិរាជដែលតែងតាំង ឬទម្លាក់អភិបាលព្រះ​សហគមន៍កុងស្ដង់ទីណូប្លតាមតែព្រះហឫទ័យ។ រីឯអភិបាលក្រុងរ៉ូមរំដោះខ្លួនរួចផុតពីអំណាចព្រះចៅក្រុង​កុងស្ដង់ទីណូប្ល ហើយតែងតាំងអភិសេកព្រះចៅនៅបស្ចិមវិញ បណ្ដាលឱ្យព្រះសហគមន៍បស្ចិមក៏រួចពីការត្រួតត្រា​របស់អភិបាលនៅកុងស្ដង់ទីណូប្លដែរ។

• ខ- មូលហេតុខាងវប្បធម៌

ព្រះសហគមន៍ទាំងពីរមានអរិយធម៌ប្លែកពីគ្នា និយាយភាសាផ្សេងៗពីគ្នា ស្ដាប់គ្នាលែងកើត គឺគ្រីស្ដបរិស័ទ​ខាងបូព៌ាស្ដាប់ភាសាឡាតាំងមិនបាន រីឯគ្រីស្ដបរិស័ទខាងបស្ចិម រឹតតែស្ដាប់ភាសាក្រិកមិនកើត។ គ្រីស្ដបិរស័ទខាង​បូព៌ាមានអរិយធម៌ខ្ពង់ខ្ពស់របស់ជនជាតិក្រិក ទាំងខាងអក្សរសាស្រ្ដ ទាំងខាងសាសនា។ ពេលជួបគ្នា គ្រីស្ដបរិស័ទ​ឡាតាំង និងគ្រីស្ដបរិស័ទក្រិកមើលងាយគ្នាទៅវិញទៅមក។

• គ- មូលហេតុខាងពិធីបុណ្យ និងខាងគោលលទ្ធិគ្រីស្ដសាសនា

គ្រីស្ដបរិស័ទក្រិកតែងតែនឹកគិតថា ពិធីនានាមានគោលដៅបញ្ជាក់ជំនឿ។ ហេតុដូច្នេះហើយ បានជាអ្នក​ផ្លាស់ប្ដូរពិធីបុណ្យ ក៏ដូចជាផ្លាស់ប្ដូរជំនឿដែរ។ គ្រីស្ដបរិស័ទខាងបូព៌ាយល់ឃើញថា ពិធីតមអាហារ នំប៉័ងឥតមេ ប្រធានព្រះសហគមន៍ទុកពុកមាត់សុទ្ធតែមានសារសំខាន់ណាស់។ នៅបូព៌ាមានតែបព្វជិតប៉ុណ្ណោះជាអ្នកបួស ចំណែកបូជាចារ្យវិញតែងតែមានគ្រួសារ។ រីឯគ្រីស្ដបរិស័ទឡាតាំងវិញ គេបំបែកពិធី និងជំនឿយ៉ាងស្រួល គឺបូជាចារ្យត្រូវតែបួស ឬគ្រីស្ដបរិស័ទដែលមានគ្រួសារហើយ រួចទទួលអគ្គសញ្ញាតែងតាំងជាបូជាចារ្យនោះ គ្មាន​សិទ្ធិរួមបវេណីជាមួយភរិយាទៀតឡើយ។

​​គ្រីស្ដបរិស័ទក្រិកបានចោទគ្រីស្ដបរិស័ទឡាតាំងថា គេបន្ថែមពាក្យថា «ព្រះវិញ្ញាណក៏ហូរចេញពីព្រះបុត្រា​ដែរ» ក្នុងធម៌ប្រកាសជំនឿនៃមហាសន្និបាតនីសេ-កុងស្តង់ទីណូប្ល ដែលគ្រាន់តែចែងថា «ព្រះវិញ្ញាណហូរចេញពី​ព្រះបិតាមក»។ ពាក្យខុសបន្ដិចនេះ នាំឱ្យគេយល់អំពីសកម្មភាពនៃព្រះវិញ្ញាណតាមរបៀបប្លែកបន្ដិច។ ឯគ្រីស្ដបរិ​ស័ទឡាតាំងដែលមិនស្គាល់ប្រវត្ដិសាស្រ្ដវិញ ចោទគ្រីស្ដបរិស័ទក្រិកថា គេដកឃ្លានោះចេញពីធម៌ប្រកាសជំនឿ​វិញ។

• ឃ- អភិបាលក្រុងរ៉ូម និងអភិបាលក្រុងស្តង់ទីណូប្ល

គ្រីស្ដបរិស័ទជាតិក្រិកយល់ឃើញថា អស់លោកអភិបាលរួបរួមគ្នាក្នុងការណែនាំព្រះសហគមន៍។ ប៉ុន្ដែ អភិបាលក្រុងរ៉ូមតែងចូលដៃក្នុងរឿងព្រះសហគមន៍នានា ដោយអះអាងថា ខ្លួនបន្ដមុខតំណែងពីលោកសិលាមក និងមានមុខងារណែនាំព្រះសហគមន៍ទាំងមូល។ រីឯគ្រីស្ដបរិស័ទនៅខាងបូព៌ាវិញ គេចាត់ទុកអភិបាលក្រុងរ៉ូមគ្រាន់​តែជាប្រធានកិត្ដិយសលើអភិបាលឯទៀតៗប៉ុណ្ណោះ។

ចាប់តាំងពីសតវត្សទី ៥ រហូតដល់សតវត្សទី ១១ គ្រីស្ដបរិស័ទខាងបូព៌ា និងខាងបស្ចិមបែកបាក់គ្នាជាញឹក​ញាប់ ហើយក៏ស្រុះស្រួលគ្នាវិញ។ នៅ គ.ស ១០៥៤ អភិបាលក្រុងរ៉ូមឈ្មោះឡេអូទី៩ មានបំណងរួបរួមជាមួយព្រះ​ចៅកុងស្ដង់ទីណូប្ល ព្រោះលោកទាំងពីរមានសត្រូវតែមួយដូចគ្នា គឺជនជាតិណ័រម៉ង់ (Normands) ដែលនៅខាង​ត្បួងស្រុកអ៊ីតាលី។ លោកមានបំណងចងសម្ពន្ធមេត្រីខាងយោធា តែត្រូវស្រុះស្រួលគ្នាខាងសាសនាជាមុនសិន។

ទីប្រឹក្សា និងទូតរបស់សម្តេចប៉ាបឈ្មោះ ហឹមបែរត៍ (Humbert) មិនស្គាល់អរិយធម៌ក្រិកទេ ហើយជា​មនុស្សមានចិត្ដតឹងរ៉ឹងដែរ។ អភិបាលក្រុងកុងស្ដង់ទីណូប្ល មីសែល សេរូឡែរ (Michel Cérulaire) ក៏មានចិត្ដខ្លាំង​ដែរ។ លោកសប្បាយចិត្ដដោយគ្មានទំនាក់ទំនងជាមួយព្រះសហគមន៍ក្រុងរ៉ូម បើដូច្នេះ លោកអាចណែនាំព្រះ​សហគមន៍ក្រិកតាមអំពើចិត្ដរបស់លោកបាន។

• ង- ការបាក់បែកគ្នា

• ច- ព្រះសហគមន៍ខិតខំផ្សះផ្សាគ្នាវិញ

នៅពេលនោះ គ្មាននរណាម្នាក់ចាប់អារម្មណ៍នឹងពាក្យបណ្ដេញនោះទេ។ អភិបាលក្រុងរ៉ូម ទទួលមរណ​ភាពមុនទូតរបស់លោកបណ្ដេញអភិបាលកុងស្ដង់ទីណូប្លនោះ ដូច្នេះ ទូតលែងមានអំណាច ហើយការបណ្ដេញ​ចេញពីព្រះសហគមន៍ក៏ឥតបានការតាមច្បាប់ដែរ។ ប៉ុន្ដែ គ.ស ១០៥៤ ជាការបរិច្ឆេទមួយដ៏សំខាន់ ព្រោះតាំងពី​ពេលនោះមក ព្រះសហគមន៍ទាំងពីរផ្សះផ្សាគ្នាមិនសូវយូរទេ។

២.១២ កំណើតក្រុមគ្រួសារបព្វជិតក្រីក្រ

ចាប់តាំងពីសតវត្សទី ១១ ជាពិសេស​សតវត្សទី ១៣ មានអ្នកបែកចេញពីព្រះសហគមន៍កាន់តែច្រើនឡើងៗ។ រដ្ឋអំណាចយល់ឃើញថា អ្នកបែកចេញ​ពីព្រះសហគមន៍ក៏បែកចេញពីសង្គមដែរ ហេតុនេះហើយបានជារដ្ឋអំណាចចាប់ផ្ដើមស្វែងរកគេយកទៅធ្វើ​​ទារុណកម្ម ដោយដុតទាំងរស់ជាដើម។ អភិបាលព្រះសហគមន៍ខ្លះមិនព្រមឱ្យរដ្ឋអំណាចប្រព្រឹត្ដដូច្នេះ ហើយ​យល់​ឃើញថា ត្រូវតែដេញគេចេញពីព្រះសហគមន៍ប៉ុណ្ណោះគ្រប់គ្រាន់ហើយ។ ប៉ុន្ដែ ចាប់ពីសតវត្សទី ១៣ រដ្ឋអំណាច និងព្រះសហគមន៍ ដោយមានសម្តេចប៉ាបណែនាំជាដើម រួមគ្នា​ស្វែងរក ជួនកាលអធិរាជស្វែងរកអ្នកវង្វេងជំនឿមកធ្វើទារុណកម្ម ជួនកាលអភិបាលព្រះសហគមន៍នីមួយៗកាត់ក្ដី​ដាក់ទណ្ឌកម្មអ្នកទាំងនោះ ជួនកាលសម្តេចប៉ាបផ្ទាល់បង្កើតតុលាការកាត់ទោសអ្នកវង្វេងជំនឿ (Inquisition)។

• លោកដូមីនិកូ (Dominique) គ.ស ១១៧០-១២២១ កើតនៅស្រុកអេស្ប៉ាញ លោកចង់ប្រកាសដំណឹងល្អដល់ «ពួកបរិសុទ្ធ» ដែលកាន់តាមលោកម៉ានីពីដើម។ លោកយល់ឃើញថា បព្វជិតដែលប្រៀនប្រដៅពួក​គេឱ្យប្រែចិត្ដមកវិញបានបរាជ័យ មកពីអស់លោករស់នៅតាមរបៀបអ្នកមាន។ ហេតុនេះ លោក «យកតម្រាប់​តាមព្រះគ្រីស្ដជាអ្នកក្រីក្រ» វិញ ហើយកាន់តាមក្បួនវិន័យសន្ដអូគូស្ដាំង។ លោកបង្កើតក្រុមគ្រួសារហៅថា «បងៗ​ដែលសម្ដែងធម្មទេសនា» ដែលមានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងរហូតដល់សព្វថ្ងៃ។

• លោកហ្វ្រង់ស៊ីស្កូ (Francois) កើតនៅភូមិអាស៊ីស៊ី ស្រុកអ៊ីតាលី ក្នុងគ្រួសារឈ្មួញក្រណាត់ម្នាក់ជាអ្នក​មានស្តុកស្តម្ភ (គ.ស ១១៨១-១២២៦)។ លោកលះបង់អ្វីៗទាំងអស់ ហើយ «យកភាពក្រីក្រធ្វើជាភរិយា»។ លោករស់នៅក្នុង​ឋានៈជាឥសី រួចដើរជាមួយមិត្ដសម្លាញ់ទៅប្រកាសដំណឹងល្អតាមផ្លូវ។ លោកធ្វើការចិញ្ចឹមជីវិតផង សុំទានផង។ លោកបង្កើតក្រុមគ្រួសារ «ហ្វ្រង់ស៊ីស្កាំង»។

• នាងក្លារ៉ា (Clara) គ.ស ១១៩៤-១២៥៣ យកគំរូតាមលោក ហ្វ្រង់ស៊ីស្កូ រួចបង្កើតក្រុម​គ្រួសារបព្វជិតា «ក្លារីស» (Clarisses)។ ក្រុមគ្រួសារបព្វជិតទាំងពីរនេះមានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងក្នុងព្រះសហគមន៍រហូតមកសព្វថ្ងៃ។

២.១៣ កំណើតទេវវិជ្ជាអំពីអគ្គសញ្ញា

ចំពោះអគ្គសញ្ញាលើកលែងទោសវិញ មហាសន្និបាតឡាត្រង់ទី៤ (គ.ស ១២១៥) បង្គាប់ឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទ​លន់តួបាបមួយឆ្នាំម្ដងក្នុងឱកាសបុណ្យចម្លង។ គ្រីស្ដបរិស័ទដែលគោរពប្រណិប័តន៍ខ្លាំងជាងគេ ទទួលព្រះកាយ​ព្រះគ្រីស្ដពីរ ឬបីដងក្នុងមួយឆ្នាំ។ គេគោរពព្រះកាយយ៉ាងខ្លាំង ទុកជាវត្ថុសក្ការៈបំផុត។ គេចូលចិត្ដធ្វើពិធីលើកតម្កើងព្រះកាយ ពិធីហែព្រះកាយ ជាជាងនឹកដល់សក្ការៈបូជារបស់ព្រះយេស៊ូ ដែល​ជាគ្រឹះនៃការសង្គ្រោះ។ ព្រះសហគមន៍ចាត់ទុកអាពាហ៍ពិពាហ៍គឺជាអគ្គសញ្ញាមួយ ដោយ​បញ្ជាក់លក្ខន្ដិកៈលើការយល់ព្រមរបស់គូស្វាមីភរិយា ទុកជាពិធីសំខាន់ក្នុង​អាពាហ៍ពិពាហ៍។

២.១៤ ការបែកបាក់ដ៏ធំក្នុងព្រះសហគមន៍កាតូលិកខាងបស្ចិម

ព្រះសហគមន៍កាតូលិកនៅខាងបស្ចិម បន្ទាប់ពីឆ្លងកាត់សង្រ្គាមដណ្តើមឈើឆ្កាងជាមួយសាសនិកអ៊ីស្លាមអស់រយៈពេលប្រមាណពីរសតវត្ស (១០៩៥-១២៩១) រួចមក ក៏ជួបប្រទះនឹងវិបត្តិចលាចលយ៉ាងខ្លាំងនៅសតវត្សទី១៤ និង១៥។ នៅពេលអំណាចព្រះចៅអាល្លឺម៉ង់ចុះអន់ថយនាសតវត្សទី១៣ នាំឱ្យស្ដេចឯទៀតៗនៅទ្វីបអឺរ៉ុបចម្រើនអំណាច​ឡើងវិញ មានស្ដេចបារាំង ស្ដេចអង់គ្លេស និងស្ដេចអេស្ប៉ាញជាដើម។ ស្ដេចទាំងនោះមិនព្រមទទួលស្គាល់អំណាចសម្តេចប៉ាបលើអំណាចរបស់ទ្រង់ទៀតទេ ហើយថែមទាំងទាមទារអំណាចខាងផ្លូវលោក និងចង់បានអំណាចលើព្រះសហគមន៍​ក្នុងប្រទេសរបស់ខ្លួនថែមទៀតផង។

គ.ស ១៣០៥ ក្រុមទីប្រឹក្សាសម្តេចប៉ាបបោះឆ្នោតជ្រើសរើសជនជាតិបារាំងធ្វើជាសម្តេចប៉ាបថ្មី ព្រោះលោកពូកែដោះស្រាយជម្លោះរវាងស្ដេចបារាំង និងសម្តេចប៉ាបពីមុនៗមក។ ពេលនោះស្ដេច​បារាំងសុំឱ្យសម្តេចប៉ាបមកជួយដោះស្រាយជម្លោះរវាងប្រទេសបារាំង និងប្រទេសអង់គ្លេស។ សម្តេចប៉ាបក៏មកតាំងទីលំនៅនៅ​ក្រុងអាវីញ៉ុង (Avignon) ខាងត្បូងប្រទេសបារាំង។ សម្តេចប៉ាបបន្តបន្ទាប់ក៏នៅក្រុងអាវីញ៉ុង​នេះអស់រយៈពេល៧០ ឆ្នាំ។ ប៉ុន្ដែ គ្រីស្ដបរិស័ទក្រុងរ៉ូមបន់ឱ្យសម្តេចប៉ាបវិលត្រឡប់ទៅនៅក្រុងរ៉ូមវិញដោយយល់ឃើញថា ប្រសិន​បើសម្តេចប៉ាបស្ថិតនៅជាប់ក្រុងអាវីញ៉ុងដូច្នេះ ព្រះអង្គបម្រើព្រះមហាក្សត្របារាំងខ្លាំងពេក។ ក្នុងចំណោមគ្រីស្ដបរិស័ទ​ទាំងនោះ សន្ដីកាតារីណា នៅស៊ីយ៉េណា អង្វរសម្តេចប៉ាបឱ្យត្រឡប់មកវិញខ្លាំងជាងគេ។

មហាសន្និតបាតនៅក្រុងកុងស្តង់ (Constance) គ.ស ១៤១៤ – ១៤១៨ សម្តេចប៉ាបពីរអង្គបានលាលែងពីតំណែង និងមួយអង្គទៀតត្រូវបណ្តេញចេញពីព្រះសហគមន៍ដោយសារតែមានចិត្តរឹងរូស។ នៅឆ្នាំ១៤១៧ គេបានជ្រើសរើសសម្តេចប៉ាប ម៉ាតាំងទី៥ ជាអភិបាលក្រុងរ៉ូមថ្មីដើម្បីបិទបញ្ចប់ការបាក់បែកនេះ។

២.១៥ ចលនាកែទម្រង់ព្រះសហគមន៍

នៅពេលសម្តេចប៉ាបដណ្ដើមអំណាចគ្នា បណ្តាលឱ្យប្រជារាស្រ្ដរបស់ព្រះជាម្ចាស់ជួបប្រទះនឹងទុក្ខវេទនាយ៉ាងសែន​ជូរចត់។ ម្យ៉ាងទៀត កងទ័ពអង់គ្លេស និងកងទ័ពបារាំងធ្វើសង្រ្គាមច្បាំងគ្នាអស់រយៈពេលមួយរយឆ្នាំ (គ.ស ១៣៣៧ – ១៤៥៣) បានបំផ្លាញព្រះវិហារ វត្ដអារាមជាច្រើន ថែមទាំងបណ្ដាលឱ្យកើតទុរ្ភិក្ស និងអសន្ដិសុខ។ ជាពិសេស ចាប់តាំងពី គ.ស ១៣៤៧ – ១៣៥៣ មក ជំងឺប៉ែស្ដរាតត្បាតទ្វីបអឺរ៉ុបសម្លាប់ប្រជាជនមួយភាគបី។ ហេតុនេះហើយ បានជាគ្រីស្ដបរិស័ទនាំគ្នានឹងដល់សេចក្ដីស្លាប់ជានិច្ច។

• លោកអូកាម (Occam) គ.ស ១២៩០-១៣៥០ យល់ឃើញថា មនុស្សមិនអាចស្គាល់ព្រះជាម្ចាស់ដោយ​សារប្រាជ្ញារបស់ខ្លួនបានទេ។ ហេតុដូច្នេះហើយ គ្រីស្ដបរិស័ទត្រូវតែអានព្រះគម្ពីរ និងយកតម្រាបតាមសន្ដបុគ្គល។
• លោកយ៉ូហាន វ៉ាយគ្លីហ្វ (John Wyclif) គ.ស ១៣២៤-១៣៨៤ លើកតម្កើងព្រះគម្ពីរឱ្យខ្ពស់ជាងសេចក្ដី ដែល​ព្រះសហគមន៍បញ្ជូនបន្ដមក។
• លោកយ៉ូហាន ហ៊ូន (Jean Hus) គ.ស ១៣៦៩-១៤១៥ បន្ដការរិះគិតរបស់លោកវ៉ាយគ្លីហ្វ សូមឱ្យព្រះ​សហគមន៍រស់នៅតាមភាពក្រីក្រ ស្របតាមដំណឹងល្អរបស់ព្រះគ្រីស្ដ។ តែមហាសន្និបាតនៅកុងស្ដង់ (គ.ស ១៤១៥) ចាប់លោកដុតចោលទាំងរស់ បណ្ដាលឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទនៅបូអែម (Bohème) ប្រទេសឆេ​កូ​សព្វថ្ងៃ បះបោរប្រឆាំងព្រះសហគមន៍អស់ជាច្រើនឆ្នាំ។
• លោកអេរ៉ាស្ម (Erasme) គ.ស ១៤៦៩-១៥៣៦ បោះពុម្ពផ្សាយសៀវភៅជាច្រើន ជាពិសេសគម្ពីរសម្ពន្ធមេត្រីថ្មីជាភាសាក្រិក (១៥១៦)។ លោកមានបំណងចង់កែទម្រង់ព្រះសហគមន៍ និងសង្ឃឹមថា គ្រីស្ដបរិស័ទកែទម្រង់ព្រះសហគមន៍បានដោយស្គាល់ព្រះគម្ពីរឱ្យបានច្បាស់ជាង​មុន។ ហេតុនេះលោកយល់ឃើញថា មិនគ្រាន់តែត្រូវស្វែងរកគម្ពីរដើមជាភាសាហេប្រឺ ក្រិក និងឡាតាំងប៉ុណ្ណោះទេ គឺត្រូវបកប្រែព្រះគម្ពីរតាមគ្រប់ភាសាថែមទៀតផង។ លោកយល់ឃើញថា គតិបណ្ឌិតដ៏ពិតប្រាកដសម្រាប់មនុស្ស​រស់នៅ ស្ថិតនៅក្នុងព្រះគម្ពីរ មនុស្សលោកក៏អាចស្គាល់ទស្សនវិជ្ជារបស់ព្រះគ្រីស្ដបានក៏ដោយសារព្រះគម្ពីរដែរ។

២.១៦ ចលនាប្រូតេស្តង់

ក្នុងចំណោមចលនាកែទម្រង់ព្រះសហគមន៍ មានលោកម៉ាតាំង លូធែរ (១៤៨៣-១៥៤៦) ល្បីឈ្មោះជាងគេ ដែលបង្កើតឱ្យមានគណៈនិកាយថ្មីមួយទៀតហៅថា “ប្រូតេស្តង់” រហូតដល់បច្ចុប្បន្ន។ លោកជាបព្វជិតជាតិអាល្លឺម៉ង់ និងជាបូជាចារ្យ។ លោកយកចិត្តទុកដាក់នឹងព្រះគម្ពីរ ហើយក៏ខ្លាចបាបយ៉ាងខ្លាំងដែរ។ សម័យនោះមានបព្វជិតខ្លះរៃអង្គាសប្រាក់ ដើម្បីសង់ព្រះវិហារសន្តសិលានៅក្រុងរ៉ូម។ បព្វជិតដូមីនីកាំងខ្លះប្រកាសថា នរណាបង់ប្រាក់ ដើម្បីសាងសង់ព្រះវិហារសន្តសិលានោះ ព្រះសហគមន៍នឹងមិនដាក់ទណ្ឌកម្មដែលខ្លួនត្រូវទទួល ព្រោះបានប្រព្រឹត្តអំពើបាបទេ (Indulgences) ។ តាមធម្មតា បូជាចារ្យលើកលែងទោសឱ្យរួចពីបាបក្នុងនាមព្រះជាម្ចាស់ តែព្រះសហគមន៍ក៏តែងតែដាក់ទណ្ឌកម្មឱ្យអ្នកមកលន់តួបាបរបស់គេដែរ។ ដូច្នេះ គ្រីស្តបរិស័ទជាច្រើនយល់វិញថា អ្នកបាបបង់លុយទើបរួចពីបាប។ លោកលូធែរជំទាស់នឹងគំនិតនេះយ៉ាងខ្លាំង ដោយមានគំនិតត្រឹមត្រូវ។ ថ្ងៃមួយ លោកអានលិខិតរបស់គ្រីស្ដទូតប៉ូលផ្ញើជូនគ្រីស្ដបរិស័ទក្រុងរ៉ូម ដែលចែងថា «មនុស្សបានសុចរិត​ដោយសារជំនឿ មិនមែនដោយកុសលផលបុណ្យតាមធម្មវិន័យឡើយ» (រ៉ូម ១,១៧; ៣,២៨)។ អត្ថបទនោះនាំឱ្យ​លោកភ្ញាក់ស្មារតី និងបានអំណរសប្បាយជាខ្លាំង ធ្វើឱ្យលោករួចពីការតបប្រមល់។ លោកយល់ឃើញថា មនុស្សមិន​អាចសង្គ្រោះខ្លួនឯងដោយអំពើល្អដែលខ្លួនបានប្រព្រឹត្ដនោះទេ គឺមានតែព្រះជាម្ចាស់មួយព្រះអង្គគត់ អាចប្រោស​មនុស្សឱ្យសុចរិត ដោយព្រះហឫទ័យមេត្ដាករុណារបស់ព្រះអង្គប៉ុណ្ណោះ។ មនុស្សនៅតែជាប់បាប ប៉ុន្ដែព្រះជាម្ចាស់​យាងមកសង្គ្រោះគេ។

បូជាចារ្យ បព្វជិតជាច្រើននាំគ្នាកាន់តាមលោកលូធែរ តែមានអ្នកខ្លះខ្វែងគំនិតនឹងលោកដែរ។ ក្នុងចំណោម​អ្នកតាមលោកលូធែរ មានលោកអ៊ូលរិជ ហ្វីងគ្លី (Ulrich Zwingli) គ.ស ១៤៨៤-១៥៣១ នៅស្រុកស្វីស្ស (Suisse) និងលោកយ៉ូហាន កាល់វ៉ាំង (Jean Calvin) គ.ស ១៥០៩-១៥៦៤ នៅប្រទេសបារាំង និងក្រុងសឺណែវ (Genève) ដែលមានឈ្មោះល្បីជាងគេ។

លោកកាល់វ៉ាំងសិក្សាខាងអក្សរសាស្រ្ដ និងច្បាប់។ នៅឆ្នាំ ១៥៣៦ លោកនិពន្ធសៀវភៅមួយមានចំណង​ជើងថា «ការចាត់ចែងគ្រីស្តសាសនា» បោះពុម្ពផ្សាយជាច្រើនលើកច្រើនសារ។ ក្រោយមក លោកតាំងទីលំនៅ​នៅ​ទីក្រុងសឺណែវ ប្រទេសស្វីស។ លោកចាត់ចែងព្រះសហគមន៍នៅក្រុងសឺណែវនោះទុកជាព្រះសហគមន៍គំរូ ដែលគេយកទៅអនុវត្ដតាមនៅទ្វីបអឺរ៉ុប និងពិភពលោកទាំងមូល។

ត្រូវចាត់ចែងព្រះសហគមន៍នេះឱ្យមានរបៀបរៀបរយ ព្រោះលោកចាត់ទុកថា អនាធិបតេយ្យជាការមើល​ងាយព្រះជាម្ចាស់។ ក្នុងព្រះសហគមន៍មានមុខងារបម្រើបួនយ៉ាង គឺគ្រូគង្វាល គ្រូបង្រៀន ក្រុមចាស់ទុំ និងឧបដ្ឋាក។ ក្នុងក្រុមចាត់ចែងព្រះសហគមន៍នីមួយៗមានគ្រូគង្វាល និងចាស់ទុំ១២នាក់ ដែល​រដ្ឋអំណាចជ្រើសរើស។ ក្រុមនេះត្រួតកិច្ចការទាំងអស់ក្នុងព្រះសហគមន៍ រីឯរដ្ឋអំណាចមានមុខងារបង្ខំឱ្យអ្នកជឿ​អនុវត្ដតាម។

ដូច្នេះ លោកកាលវ៉ាំងធ្វើឱ្យការកែទម្រង់របស់លោកលូធែរផ្សព្វផ្សាយជាទូទៅ និងមានការឹងប៉ឹង។ ព្រះសហគមន៍ជាច្រើន ឬក្រុមជំនុំ យកតម្រាប់តាមព្រះសហគមន៍ក្រុងសឺណែវនេះមកចាត់ចែងខ្លួន ជាពិសេស​ព្រះសហគមន៍នៃក្រុមព្រឹទ្ធាចារ្យ (Presbytériens) ដែលមានក្រុមចាស់ទុំណែនាំ។ ចំពោះទេវវិជ្ជា លោកយោងគោលគំនិតតាមលោកលូធែរ គឺព្រះគម្ពីរ និងជំនឿមានសារៈសំខាន់ជាទីបំផុត។ ប៉ុន្ដែ លោកគូសសង្កត់ទៅលើការថ្វាយបង្គំព្រះអម្ចាស់ដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់បំផុតលើពិភពលោក។ លោកយល់ឃើញថា ក្រោយពីលោកអដាំ និងនាងអេវ៉ាប្រព្រឹត្ដអំពើបាប មនុស្សយើងខូចទាំងស្រុង ត្រូវតែធ្លាក់ស្ថាននរកគ្រប់គ្នាមិនខាន។ ប៉ុន្ដែ ព្រះជាម្ចាស់បានជ្រើសរើសមនុស្សខ្លះទុកជាមុនឱ្យទទួលការសង្គ្រោះ។ ហេតុនេះហើយ បានជាលោកប្រៀន​ប្រដៅអំពីសីលធម៌ជារបៀបមនុស្សសុខចិត្ដទទួលស្គាល់ព្រះហឫទ័យប្រោសប្រណីរបស់ព្រះជាម្ចាស់ដែលទទួល​មនុស្សទុកជាបុត្រធីតារបស់ព្រះអង្គ។

គណៈនិកាយគ្រីស្តសាសនាកាតូលិក និងប្រតេស្តង់ទាំងពីរនេះក៏ប៉ះទង្គិចគ្នារហូតដល់ច្បាំងគ្នា និងបណ្ដាលឱ្យមានគំនុំចងពៀរនឹងគ្នាយ៉ាងស្វិតស្វាញ។ នៅពេលនោះ ព្រះសហគមន៍កាតូលិកក៏ភ្ញាក់ស្មារតីដែរ ហើយយកចិត្តទុកដាក់បំបាត់បុព្វហេតុដែលបណ្តាលឱ្យកើតចលនាកែទម្រង់នេះឡើង។

៣. ព្រះសហគមន៍សម័យទំនើប (គ.ស ១៥២០-១៩៦២)

ព្រះសហគមន៍កាតូលិក ចាប់ពីមហាសន្និបាតទីក្រុងត្រេនតូ នាពាក់កណ្តាលសតវត្សទី១៦មក បានយកចិត្តទុកដាក់កែទម្រង់របស់ខ្លួន និងយកចិត្តទុកដាក់ផ្សព្វផ្សាយជំនឿទូទាំងពិភពលោកទាំងមូលស្របពេលជាមួយនឹងការរីកចម្រើននៃប្រព័ន្ធបច្ចេកវិទ្យា និងទូរគមនាគមន៍ខាងផ្លូវសមុទ្រ។ ប៉ុន្តែ ទន្ទឹមគ្នានេះ ព្រះសហគមន៍កាតូលិកក៏ប្រឈមនឹងឧបសគ្គជាច្រើននាសតវត្សទី១៨ និង១៩ ដូចជា បដិវត្តន៍វប្បធម៌ដែលកើតឡើងដោយសារវិទ្យាសាស្រ្តទំនើប និងទស្សនវិជ្ជានៃពន្លឺដែលប្រឆាំងនឹងទេវវិជ្ជាគ្រីស្តសាសនា បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្ម ឬឧស្សាហូបនីយកម្ម (Industrial Revolution) ដែលប្តូររបៀបរបបនៃការរស់នៅ និងប្តូរការងាររបស់ប្រជាជន ព្រមទាំងបដិវត្តន៍សង្គម និងបដិវត្តន៍នយោបាយ ដែលប្តូររបបគ្រប់គ្រងរដ្ឋាភិបាលជាដើម។ បរិបទទាំងអស់នេះជំរុញឱ្យព្រះសហគមន៍កាតូលិកយកចិត្តទុកដាក់រិះគិតអំពីជំនឿ និងធ្វើសកម្មភាពដោយឈ្លាសវៃ ដើម្បីប្រឈមទៅនឹងស្ថានការប្រែប្រួលដ៏ឆាប់រហ័សនេះ។

៣.១ គ្រីស្តសាសនាលាតសន្ធឹងលើពិភពលោក

នៅពេលដែលបច្ចេកវិទ្យា និងវិស័យទូរគមនាគមន៍ខាងផ្លូវសមុទ្រកំពុងលូតលាស់យ៉ាងខ្លាំងនៅទ្វីបអឺរ៉ុប ក្រុមនាវិកផ្សងព្រេងជាច្រើននាក់បានចេញពីទ្វីបអឺរ៉ុបទៅស្វែងរកទ្វីបផ្សេងៗមានដូចជា៖

• នៅគ.ស ១៤៩២ ជនជាតិអ៊ីតាលីម្នាក់ មានដើមកំណើតនៅទីក្រុងហ្សែនឈ្មោះគ្រីស្ដូហ្វ កូឡំ (Christoforo Colombo) ដែលបម្រើព្រះមហាក្សត្រអេស្ប៉ាញ ជិះសំពៅដល់ទ្វីបអាមេរិកមុនគេ។ គាត់ស្មានថាទៅដល់ប្រទេសឥណ្ឌា។
• គ.ស ១៤៩៧-១៤៩៩ លោកវ៉ាសកូ ដាហ្គាម៉ា (Vasco da Gama) ចេញ​ពីប្រទេសព័រទុយហ្គាល់ បើកសំពៅសសៀរតាមចុងទ្វីបអាហ្វ្រិកទៅដល់ប្រទេសឥណ្ឌា។
• នៅ គ.ស ១៥១០ ជនជាតិព័រទុយហ្គាល់ម្នាក់ទៀតឈ្មោះអាល់ប៊ូគែក (Albuquerque) វាយយកក្រុងហ្គោអា ដែលស្ថិតតាម​ឆ្នេរសមុទ្រខាងលិចនៃប្រទេសឥណ្ឌាបាន រួចវាយយកក្រុងម៉ាឡាកា នៅឆ្នេរសមុទ្រខាងលិចប្រទេស​ម៉ាឡេស៊ីសព្វថ្ងៃ។
• នៅអំឡុង គ.ស ១៥១៩-១៥២២ លោកម៉ាសេឡង់ (Magellan) ជនជាតិព័រ​ទុយហ្គាល់ម្នាក់បម្រើព្រះមហាក្សត្រអេស្ប៉ាញ ធ្វើដំណើរជុំវិញពិភពលោកមុនគេ។ លោកបើកសំពៅតម្រង់ទៅទិស​ខាងលិចជានិច្ច វាងទ្វីបអាមេរិកខាងត្បូង ហើយចូលមកប្រទេសរបស់លោកវិញ កាត់តាមប្រជុំកោះដែលសព្វថ្ងៃ​ហៅថា ហ្វីលីពីន និងកាត់តាមប្រទេសឥណ្ឌា។

៣.២ គ្រីស្ដបរិស័ទកែទម្រង់ព្រះសហគមន៍ពីខាងក្នុង

ក្រៅពីចលនាកែទម្រង់ព្រះសហគមន៍ និងចលនាប្រូតេស្តង់ នៅខាងផ្ទៃក្នុងព្រះសហគមន៍កាតូលិកវិញក៏មានអ្នកកែទម្រង់ជាច្រើននាក់ផងដែរ ក្នុងចំណោមនោះមាន៖

• សន្តអ៊ីញ៉ាស នៅឡូយ៉ូឡា (Ignace de Loyola) គ.ស ១៤៩១-១៥៥៦ ជាជនជាតិអេស្ប៉ាញម្នាក់។ លោកជាទាហានត្រូវរបួស​នៅ​លើសមរភូមិ ហើយប្រែចិត្ដជឿលើព្រះយេស៊ូ។ លោករៀបរាប់បទពិសោធក្នុងសៀវភៅមួយ មានចំណងជើងថា «ការហ្វឹកហ្វឺនខាងវិញ្ញាណ»។ គ.ស ១៥៤០ លោកបង្កើតក្រុមគ្រួសារ «សហជីវិនព្រះយេស៊ូ»។ អស់លោកដែល​ចូលក្នុងសមាគមនេះ ប្រកាសពាក្យសច្ចាប្រណិធានដូចបព្វជិតឯទៀតៗ ដោយរស់នៅជាព្រហ្មចារី ជាអ្នកក្រីក្រ និងស្ដាប់​តាមបង្គាប់ ហើយក៏ប្រកាសពាក្យសច្ចាប្រណិធានមួយទៀត គឺស្ដាប់បង្គាប់សម្តេចប៉ាបជានិច្ច។ អស់លោក​យកចិត្ដទុកដាក់បង្រៀនយុវជន ណែនាំមនុស្សជាច្រើនខាងវិញ្ញាណ និងទៅប្រកាសដំណឹងល្អនៅស្រុកឆ្ងាយៗ។ នៅ គ.ស ១៦៥០ មានសមាជិកក្រុមសហជីវិនព្រះយេស៊ូ ១៥.០០០ នាក់។
• សន្ដីតេរ៉េសា នៅអាវីឡា (Thérèse d`Avila) គ.ស ១៥១៥-១៥៨២ កើតនៅក្រុងអាវីឡា ប្រទេសអេស្ប៉ាញ។ កាលអាយុ ១៨ ឆ្នាំ នាងបួសនៅអារាមការមែលក្នុង​ទីក្រុងអាវីឡា។ ម្ភៃប្រាំពីរឆ្នាំក្រោយមក នាងស្ម័គ្រចិត្ដ «ឬរងទុក្ខ ឬក៏ស្លាប់» ថ្វាយព្រះយេស៊ូ។ សន្តីតេរ៉េសាបានកែទម្រង់​វិន័យក្រុមគ្រួសារការមែលឱ្យស្របតាមក្បួនដើម ហើយបង្កើតអារាមជាច្រើនផង។ សន្ដីតេរ៉េសានិពន្ធសៀវភៅមួយ​តំណាងអំពីដំណើរជីវិតថ្វាយខ្លួនទៅព្រះជាម្ចាស់ ជាពិសេសអប់រំអំពីការអធិដ្ឋាន។
• សន្តយ៉ូហាន ស្រឡាញ់ឈើឆ្កាង (Jean de la Croix) គ.ស ១៥៤២-១៥៩១ កើតនៅក្នុងប្រទេសអេស្ប៉ាញ។ ពេលអាយុ ២៥ ឆ្នាំ លោកទទួលអគ្គសញ្ញាតែងតាំងជាបូជា​ចារ្យក្នុងក្រុមគ្រួសារបព្វជិតការមែល។ លោកជួយណែនាំដូនជី តេរ៉េសា ខាងផ្លូវវិញ្ញាណ។ អ្នកទាំងពីរខិតខំកែទម្រង់ក្រុមគ្រួសារការមែល ទាំងខាងបុរស ទាំងខាងស្រ្ដី។ តែក្រុមអ្នកប្រឆាំងនាំគ្នា ចាប់​លោកយ៉ូហានឃុំឃាំងធ្វើបាប។ នៅក្នុងមន្ទីឃុំឃាំង លោកនិពន្ធសៀវភៅបរិយាយអំពីជីវិតរួមរស់ជាមួយព្រះយេស៊ូ​ ក្រោមការណែនាំនៃព្រះវិញ្ញាណ។ លោកតែងតែពោលថា៖ «កាលយើងផុតជីវិតទៅ ព្រះជាម្ចាស់វិនិច្ឆ័យទោស​យើង ដោយឈ្វេងយល់តែសេចក្ដីស្រឡាញ់របស់យើងប៉ុណ្ណោះ»។ ដូច្នេះ ត្រូវតែលះបង់អ្វីៗទាំងអស់ ដើម្បីស្រឡាញ់ព្រះ​ជាម្ចាស់តែមួយព្រះអង្គគត់។
• សន្តហ្វ្រង់ស័រ នៅសាល (François de Sales) គ.ស ១៥៦៧-១៦២២ កើតនៅក្នុងគ្រួសារត្រកូលខ្ពស់មួយ នៅភូមិសាល ស្រុកសាវ័រ (ប្រទេសបារាំងសព្វថ្ងៃ)។ លោកយកចិត្ដទុកដាក់បង្រួបបង្រួមគ្រីស្ដបរិស័ទកាតូលិក និងប្រូតេស្តង់ដែលបាក់បែកគ្នា។ កាលពីលោកអាយុ​ ៣៥ ឆ្នាំ លោកទទួលបន្ទុកជាអភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងសឺណែវ។ លោកតែងធ្វើដំណើរទៅសួរសុខទុក្ខគ្រីស្ដបរិ​ស័ទ អប់រំក្មេងៗខាងគ្រីស្ដសាសនា អប់រំក្រុមបូជាចារ្យ។ នៅ គ.ស ១៦១០ លោកបង្កើតក្រុមគ្រួសារបព្វជិតាមួយ គឺ «ក្រុមគ្រួសាររបស់ព្រះនាងម៉ារីទៅសួរសុខទុក្ខនាងអេលីសាបិត»។ ក្រោយមកក្រុមគ្រួសារបព្វជិតាជាច្រើន ក្រេប​ជញ្ជក់គោលគំនិតរបស់លោកក្នុងការបង្ហាត់បង្រៀនក្មេងៗ។ លោកនិពន្ធសៀវភៅ និងលិខិតដែលមានខ្លឹមសារខាង​គ្រីស្ដសាសនាជាច្រើន។ លោកមានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងក្នុងកិច្ចអប់រំខាងព្រះវិញ្ញាណ។
• សន្តវ៉ាំងសង់ នៅ ប៉ូល (Vincent de Paul) គ.ស ១៥៨១-១៦៦០។ កាលពីកុមារ លោកវ៉ាំងសង់ ឃ្វាលសត្វ តែលោកមានបំណងទៅជាបូជាចារ្យ។ លុះលោកទទួលមុខងារ​ជា​បូជាចារ្យហើយ លោកភ្ញាក់ស្មារតី ដោយឃើញទុក្ខវេទនាគ្រប់យ៉ាងនៃប្រជាជនក្រីក្រ។ ហេតុនេះហើយ បានជាលោកបង្កើតក្រុមគ្រួសារបព្វជិតពីរ ដោយមានគោលបំណងជួយអ្នកក្រីក្រ នាំ​ដំណឹងល្អជួនអ្នកស្រែ ណែនាំទេវវិទ្យាល័យឱ្យអប់រំអស់អ្នកដែលមានបំណងទៅជាបូជាចារ្យ។ លោកឧស្សាហ៍​អធិដ្ឋាន ហើយតែងតែពោលថា៖ «ព្រះជាម្ចាស់នឹងប្រទានអ្វីៗទាំងអស់ដល់អ្នកអធិដ្ឋាន»។
• សន្តយ៉ូហានបាទីស្ដ នៅឡាសាល (Jean Baptiste de La Sall) គ.ស ១៦៥១-១៧១៩ ជាបូជាចារ្យសញ្ជាតិបារាំង។ លោកបង្កើតក្រុមគ្រួសារបព្វជិតដែលមាន​ឈ្មោះថា «បងៗគ្រូបង្រៀនក្នុងសាលាគ្រីស្ដបរិស័ទ» មានគោលដៅអប់រំកូនអ្នកក្រីក្រ។ សមាជិក​ក្រុមគ្រួសារនេះបានមកបង្រៀនក្មេងៗនៅប្រទេសកម្ពុជាអស់រយៈពេល៨០ឆ្នាំ នៅសាលាមីស្សជាដើម។

៣.៣ មហាសន្និបាតក្រុងត្រេនតូ (គ.ស ១៥៤៥-១៥៦៣)

មហាសន្និបាតត្រេនតូ តែងតាំងព្រះសហគមន៍ឱ្យមានរចនាសម្ពន្ធមាំមួនដោយមានសម្តេចប៉ាបណែនាំ​ដូចជាព្រះចៅមួយព្រះអង្គ។ ព្រះសហគមន៍សំអាងលើច្បាប់ លើទេវវិជ្ជារបស់សន្ដថូម៉ាស នៅអគីណូ (Scolastique) ជាជាងសំអាងលើព្រះគម្ពីរជាព្រះបន្ទូលរបស់ព្រះជាម្ចាស់។ ព្រះសហគមន៍ចាប់អារម្មណ៍យ៉ាង​ខ្លាំងនឹងឯកភាព បណ្ដេញគ្រីស្ដបរិស័ទដែលមានជំនឿប្លែកពីជំនឿទូទៅចេញពីព្រះសហគមន៍ តែព្រះសហគមន៍​មិនសូវចាប់អារម្មណ៍នឹងសភាពការណ៍មនុស្សលោក ជាពិសេសមិនចាប់អារម្មណ៍នឹងការវិវឌ្ឍន៍ខាងសេដ្ឋកិច្ច និង​ខាងសង្គមដែលចម្រើនយ៉ាងខ្លាំងនៅសម័យនោះ។

៣.៤ សាសនទូតដំបូងមកដល់ប្រទេសកម្ពុជា

ក្រោយពេលដួលរលំចក្រភពអង្គរនៅគ.ស ១៤៣១ ប្រទេសកម្ពុជាបន្តកើតសង្គ្រាមជាមួយស្រុកសៀមឥតឈប់ឈរ។ នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សទី១៦ ពួកបស្ចិមប្រទេសបានចាប់ផ្តើមទាក់ទងជាមួយប្រទេសកម្ពុជាជាលើកដំបូងបង្អស់។ ពួកអ្នកដើរសំពៅបានកត់ត្រាឈ្មោះប្រទេសកម្ពុជាចូលក្នុងសៀវភៅអឺរ៉ុបតាំងពីឆ្នាំ១៥១១ ហើយមានកត់ត្រានៅក្នុងផែនទីសមុទ្រ និងកំពង់ផែតាំងពីឆ្នាំ១៥២៧មកម្ល៉េះ។ គេសរសេរឈ្មោះប្រទេសកម្ពុជាថា “កាំប៊ូសា”។

នៅឆ្នាំ ១៧៦៨ លោកឡឺ វ៉ាវ៉ាស័ (Le Vavasseur) ជាជនជាតិបារាំង ចាប់ផ្ដើមប្រកាសដំណឹងល្អនៅប្រ​ទេសកម្ពុជា។ មុនដំបូងលោកទៅកំពង់ស្វាយ រួចលោកទៅភូមិប្រាំបីឆោម។ លោកតែងតាំងក្រុមគ្រួសារបព្វជិតាស្រ​ឡាញ់ប្ដូរផ្ដាច់ឈើឆ្កាងព្រះយេស៊ូ ដែលមានរហូតមកសព្វថ្ងៃ។ លោកបានបង្កើតទេវវិទ្យាល័យសម្រាប់អប់រំគ្រីស្ដ​បរិស័ទទៅជាបូជាចារ្យ ហើយក៏និពន្ធសៀវភៅជាភាសាខ្មែរជាច្រើនដែរ។ ប៉ុន្ដែ ឆ្នាំ១៧៨៤ កងទ័ពរបស់ពួក​តៃសុនជាចោរព្រៃពួកអាណ្ណាម ចូលលុកលុយស្រុកខ្មែរ ដុតបំផ្លាញព្រះវិហារចោល កៀរទាំងគ្រីស្ដបរិស័ទ ទាំង​បូជាចារ្យទៅផ្សារដែក។ ក្រោយមក កងទ័ពសៀមកៀរគ្រីស្ដបរិស័ទទាំង ៩០០ នាក់ទៅបាងកកស្រុកសៀម។

៣.៥ ជំនឿ និងវិទ្យាសាស្ដ្រ

មហាសន្និបាតត្រេនតូមិនបានដោះស្រាយបញ្ហាទាំងប៉ុន្មានដែលហូរចេញមកពីការកែទម្រង់ទេ។ នៅ​សម័យនោះ អ្នកស្រាវជ្រាវវត្ថុបុរាណ និងអ្នកប្រាជ្ញខាងវិទ្យាសាស្រ្ដ ចាប់ផ្ដើមចោទសួរសំណួរខ្លះអំពីគម្ពីរ។ ឧ. ក្នុងគម្ពីរមានចែងថា ព្រះអាទិត្យវិលជុំវិញផែនដី។ នៅ គ.ស ១៥៤៣ លោកកូពែរនិក (Copernic) ជាបូជាចារ្យ​ជាតិប៉ូឡូញម្នាក់រកឃើញថា ផែនដីវិលជុំវិញខ្លួនឯងមួយថ្ងៃមួយជុំ ហើយវិលជុំវិញព្រះអាទិត្យមួយឆ្នាំមួយជុំ។

សតវត្សទី១៩ អ្នកប្រាជ្ញខាងប្រវត្ដិវិទ្យាស្រាវជ្រាវអក្សរសាស្រ្ដបុរាណ និងប្រវត្ដិសាស្រ្ដមជ្ឈិមបូព៌ា។ ដូច្នេះ កើតមានវិទ្យាសាស្រ្ដម្យ៉ាង ជាវិទ្យាសាស្រ្ដខាងសាសនា។ គេយកចិត្ដទុកដាក់អានអក្សរសាស្រ្ដបុរាណខាងមជ្ឈិម​បូព៌ា មកប្រៀបធៀបនឹងអត្ថបទព្រះគម្ពីរ។ អ្នកប្រាជ្ញខ្លះសន្និដ្ឋានថា ក្នុងគម្ពីរមានចែងរឿងព្រេងជាច្រើន ដូចក្នុង​អក្សរសាស្រ្ដស្រុកឯទៀតៗ រហូតមានអ្នកខ្លះសរសេរថា សូម្បីតែគម្ពីរដំណឹងល្អ ក៏ជារឿងដែលគ្រីស្ដបរិស័ទដើមដំ​បូងប្រឌិតឡើងដែរ។ លោកវេឡៅសិន (Wellhausen) គ.ស ១៨៤៤-១៩១៨ បង្កើតទ្រឹស្ដីអំពីឯកសារបួនក្នុងគម្ពីរបញ្ចកណ្ឌ។ បើពិត​ដូចលោករកឃើញនោះ តើព្រះគម្ពីរជាព្រះបន្ទូលព្រះជាម្ចាស់មែនឬ? ព្រះជាម្ចាស់បានបំភ្លឺអ្នកនិពន្ធមែនឬ? វិទ្យា​សាស្រ្ដបណ្ដាលឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទនាំគ្នាសង្ស័យអំពីជំនឿរបស់ខ្លួន។

មុនដំបូងព្រះសហគមន៍ជំទាស់នឹងទ្រឹស្ដីទំនើបទាំងនោះ គឺសម្តេចប៉ាបប្រកាស​ថា វិទ្យាសាស្រ្ដទាំងប៉ុន្មានដែលជំទាស់នឹងគម្ពីរសុទ្ធតែខុស ហើយកើតមកពីមារ។ សម្តេចប៉ាប ពីយ៉ូបទី៩ យកចំណង​ជើងសៀវភៅទាំងប៉ុន្មានដែលចែងអំពីទ្រឹស្ដីទាំងនោះ ទៅដាក់ក្នុងបញ្ជីស្បែកឆ្កែ ហាមគ្រីស្ដបរិស័ទអាន។ នៅឆ្នាំ ១៨៦៤ សម្តេចប៉ាបនិពន្ធ “បញ្ជីប្រកាស” (Syllabus) គឺហាមគ្រីស្ដបរិស័ទកាន់តាមលទ្ធិមួយចំនួននោះ។ មហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី១ នៅឆ្នាំ១៨៧០ ចាប់ផ្ដើមរកច្រកបញ្ជាក់អំពីទំនាក់ទំនងរវាងសាសនា និងវិទ្យាសាស្រ្ដ ប៉ុន្តែពុំបានសម្រេចសេចក្ដីដោយសារកើតសង្គ្រាមរវាងប្រទេសបារាំង និងអាល្លឺម៉ង់។

៣.៦ ទេវវិជ្ជា និងទស្សនវិជ្ជា

អ្នកប្រាជ្ញក្នុងសម័យសតវត្សទី១៩ លោក អេម៉ានូអែល កង់ (Immanuel Kant) គ.ស ១៧២៤-១៨០៤ ប្រកាសថា ព្រះជាម្ចាស់មិនអាចរិះគិតបានតាមតែហេតុផលប៉ុណ្ណោះទេ។ ទ្រឹស្តីដែលរិះគិតអំពីព្រះជាម្ចាស់ជារឿងឥតប្រយោជន៍ ពោលគឺជាទ្រឹស្តីលេលា។ រីឯលោក អូគូស កុង (Auguste Comte) គ.ស ១៧៩៨-១៨៥៧ វិញប្រកាសថា មនុស្សជាតិដល់យុគសម័យនៃវិទ្យាសាស្រ្ដ​ហើយ ត្រូវចម្រើនឡើងជាលំដាប់ រីឯសាសនាឥតបានការទៀតឡើយ។ ក្រោយមកទៀត អ្នកប្រាជ្ញមានឈ្មោះល្បីជាច្រើននាសម័យបច្ចុប្បន្ន (Contemporary philosophy) សុទ្ធតែមិនគំនិតប្រឆាំងនឹងគ្រីស្តសាសនាយ៉ាងស្រួចស្រាល់ដូចជា៖

• ទស្សនវិទូ លោក លូដ៍វិច ហ្វើយើបាក (Ludwig Feuerbach) គ.ស ១៨០៤-១៨៧២
• សង្គមវិទូ លោក កាល់ ម៉ាកស៍ (Karl Marx) គ.ស ១៨១៨-១៨៨៣
• ទស្សនវិទូ លោក ហ្វ្រេដ្រិច និឆេ (Friedrich Nietzsche) គ.ស ១៨៤៤-១៩០០
• ចិត្តវិទូ លោក សិគមុនដ៍ ហ្វ្រើដ៍ (Sigmund Freud) គ.ស ១៨៥៦-១៩៣៩។

ហេតុនេះ ចាប់តាំងពីពេលដែលវិទ្យាសាស្រ្តរីកចម្រើន និងចាប់តាំងសករាជនៃពន្លឺមក ក្រុមបញ្ញវន្តជាច្រើននៅទ្វីបអឺរ៉ុបចាប់ផ្តើមជំទាស់នឹងគ្រីស្តសាសនា ហើយរិះគិតដោយអះអាងលើប្រាជ្ញារបស់មនុស្សសុទ្ធសាធ បណ្តាលប្រជាជនអឺរ៉ុបជាច្រើនក្លាយទៅអ្នកដែលបដិសេធថាគ្មានព្រះជាម្ចាស់ (Atheism)។ ពួកគេមានគំនិតបដិវត្តន៍ដើម្បីចាត់ចែងការដឹកនាំ និងការគ្រប់គ្រងសង្គមតាមរបៀបថ្មី។ ប្រជាជនអឺរ៉ុបជាច្រើនទៀតលែងរវីរវល់នឹងសាសនា។

ព្រះសហគមន៍ខិតខំរិះគិតតាមរបៀបថ្មីអំពីទ្រឹស្ដីទាំងនោះ។ នៅប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ គ្រីស្ដបរិស័ទយកចិត្ដទុក​ដាក់សិក្សាព្រះគម្ពីរ ខិតខំកែសម្រួលពិធីបុណ្យនានា មិនឱ្យលាយឡំនឹងប្រពៃណីប្រជាប្រិយ ដែលជ្រួតជ្រាបដោយ​ជំនឿអកុសល។ គេយកចិត្ដទុកដាក់បង្កើតទេវវិជ្ជាថ្មី និងខិតខំរួបរួមជាមួយបងប្អូនប្រូតេស្ដង់។ គ្រីស្ដបរិស័ទទាំង​កាតូលិក ទាំងប្រូតេស្ដង់ ប្រើសៀវភៅអប់រំជំនឿតែមួយដូចគ្នា។ យូរៗទៅនៅប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ ក្រុមជំនុំប្រូតេស្ដង់ក្លាយទៅជាសាសនាជាតិ ហើយទស្សនវិជ្ជាបណ្ដាលឱ្យគ្រីស្ដសាសនាក្លាយទៅជាទ្រឹស្ដីតាមប្រាជ្ញាមនុស្ស។ ហេតុនេះហើយ បានជាគ្រីស្ដបរិស័ទខ្លះចូលចិត្ដបញ្ចូលមនោ​សញ្ចេតនាក្នុងពេលអធិដ្ឋាន និងក្នុងពេលធ្វើពិធីបុណ្យនានា (Piétisme)។ គេចូលចិត្ដបទពិសោធន៍អំពីជំនឿ និង​អំពីសេចក្ដីស្រឡាញ់ ចូលចិត្ដការរំភើបចិត្ដជាងរិះគិតអំពីជំនឿ។

នៅប្រទេសអង់គ្លេស លោកយ៉ូហាន-វ៉ែស្លែ (John Wesley) គ.ស ១៧០៣-១៧៩១ បង្កើតក្រុមគ្រីស្ដបរិស័ទដែលជួបជុំគ្នាអានព្រះ​គម្ពីរ អធិដ្ឋាន និងប្រព្រឹត្ដអំពើល្អ។ លោកចាត់ចែងក្រុមទាំងនោះឱ្យមានរបៀបរៀបរយយ៉ាងតឹងរ៉ឹង បានជាគេហៅ​ក្រុមនោះគេថា «អ្នកមានវិធី» ឬ«មេថូឌីស្ត» (Méthodistes) ដែលនៅពេលក្រោយមកត្រឡប់ទៅជាក្រុមជំនុំធំជាងគេនៅសហរដ្ឋ​អាមេរិក។

នៅសតវត្សទី ១៨ សម្តេចប៉ាបសុទ្ធតែមានវ័យចាស់ៗមិនសូវមានគំនិតក្នុងការណែនាំព្រះសហគមន៍ប៉ុន្មាន​ទេ។ គេជ្រើសរើសអភិបាលព្រះ​សហគមន៍ឯទៀតៗ ភាគច្រើនក្នុងចំណោមគ្រីស្ដបរិស័ទវណ្ណៈអភិជន ហើយអភិបាលជាច្រើនមិនសូវរស់នៅក្នុង​ភូមិ​ភាគរបស់ខ្លួនទៀត។ ទាំងនៅប្រទេសបារាំង ទាំងនៅប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ចំនួនបព្វជិតក៏ចុះអន់ថយដែរ។ គ្រីស្ដបរិស័ទមួយចំនួនធំនាំគ្នាប្រឆាំងនឹងសម្តេចប៉ាប ហើយចង់បង្កើតព្រះសហគមន៍ជាតិ។ រីឯស្ដេចជាច្រើននៅទ្វីបអឺរ៉ុបសុំរំលាយក្រុមគ្រួសារសហជីវិនព្រះយេស៊ូ។ ស្ដេចទាំងនោះ ភាគច្រើនកាន់អំណាចលទ្ធិផ្ដាច់ការ ហើយមានបំណងត្រួតលើព្រះសហគមន៍ជាតិរបស់ខ្លួន។ ដូច្នេះ ស្តេចចោទថា ក្រុមគ្រួសារសហជីវិនព្រះយេស៊ូបម្រើសម្តេចប៉ាប និងមានឥទ្ធិពលខាងនយោ​បាយ។ សម្តេចប៉ាបក៏យល់ស្របតាមស្ដេចទាំងនោះដែរ ហើយចាប់ប្រធានក្រុមគ្រួសារសហជីវិនព្រះយេស៊ូ​ទៅ​ឃុំឃាំង (គ.ស ១៧៧៣) ថែមទៀតផង។

៣.៧ បដិវត្តន៍នៅទ្វីបអឺរ៉ុប

ទស្សនវិជ្ជាពន្លឺបានជះឥទ្ធិពលបង្កើតឱ្យមានក្រុមចលនាបដិវត្តន៍នៅសហរដ្ឋអាមេរិកឆ្នាំ១៧៧៦ ដើម្បីដណ្តើមឯករាជ្យពីអាណានិគមប្រទេសអង់គ្លេស។ ឆ្នាំ១៧៨៩ នៅប្រទេសបារាំង ក្រុមបដិវត្តន៍បានប្តូររបបនយោបាយពីរាជានិយមទៅជាសាធារណរដ្ឋ ក្រោមបាវនាថា សេរីភាព សមភាព និងភាតរភាព។ នៅថ្ងៃទី២៦ ខែសីហា ឆ្នាំដដែល សិទ្ធិមនុស្ស និងសិទ្ធិប្រជាពលរដ្ឋត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងរបបថ្មីនេះ។

មុនដំបូង អ្នកធ្វើបដិវត្ដន៍នៅប្រទេសបារាំងមិនប្រឆាំងនឹងគ្រីស្ដសាសនាទេ។ តែយូរៗទៅដោយត្រូវការ​ថវិ​ការសម្រាប់ធ្វើសង្គ្រាម គេរឹបអូសយកទ្រព្យសម្បត្ដិទាំងអស់របស់ព្រះសហគមន៍ (នៅសម័យនោះ ១ ភាគ ៦ នៃ​ទឹក​ដីបារាំងជាកម្មសិទ្ធិព្រះសហគមន៍)។ គេលក់ព្រះវិហារ និងវត្ដអារាមឱ្យអ្នកមាន។ បន្ទាប់មក គេហាមគ្រីស្ដបរិស័ទ​ធ្វើពាក្យសច្ចាប្រណិធានរបស់នៅជាបព្វជិត។ គេបង្គាប់ឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទបោះឆ្នោតជ្រើសរើសអភិបាល និងបូជាចារ្យ​។ អភិបាលព្រះសហគមន៍ និងបូជាចារ្យត្រូវធ្វើពាក្យសន្យាថា ស្មោះនឹងរដ្ឋអំណាច។ ប៉ុន្ដែ សម្តេចប៉ាប ពីយ៉ូទី ៦ ដាក់ទោសលោកអភិបាល និងបូជាចារ្យទាំងប៉ុន្មានដែលធ្វើពាក្យសន្យានោះ (គ.ស ១៧៩១)។ ហេតុ​នេះហើយ បានជាព្រះសហគមន៍បែកជាពីរ គឺមួយស្មោះនឹងរដ្ឋអំណាច និងមួយទៀតស្មោះនឹងសម្តេចប៉ាប។ បូជាចារ្យប្រហែល ៤០.០០០ នាក់ ភៀសខ្លួនទៅរស់នៅក្រៅប្រទេសបារាំងពាសពេញទ្វីបអឺរ៉ុប។

ក្រោយបដិវត្ដន៍ ព្រះសហគមន៍ប្រទេសបារាំងខុសប្លែកពីមុន គឺបាត់បង់ទ្រព្យសម្បតិ្ដដ៏ច្រើនហួសហេតុរបស់​ខ្លួន។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មីប្រទេសបារាំងចែងអំពីសិទ្ធិខាងជំនឿ គឺប្រជាជនមានសិទ្ធិប្រកាសថាខ្លួនជាគ្រីស្ដបរិស័ទ ហើយក៏មានសិទ្ធិមិនមែនជាគ្រីស្ដបរិស័ទផងដែរ។ រដ្ឋអំណាចដកបញ្ជីអត្រានុកូល (កំណើត អាពាហ៍ពិពាហ៍ ស្លាប់) ពីព្រះសហគមន៍ផ្ទេរឱ្យទៅរាជការកាន់ជំនួសវិញ។ មុខងារអប់រំប្រជាជនក៏ផ្ទេរពីព្រះសហគមន៍ទៅដល់រដ្ឋ​ដែរ។ ដូច្នេះ ព្រះសហគមន៍វិលទៅបំពេញមុខងារពិសេសរបស់ខ្លួនផ្ទាល់ គឺប្រកាសដំណឹងល្អ។

៣.៨ បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្ម ឬឧស្សាហូបនីយកម្ម

គ្រីស្ដបរិស័ទមិនទាន់ធ្លាប់រិះគិតអំពីយុត្ដិធម៌ក្នុងសង្គមទេ ពីព្រោះសភាពការណ៍សង្គមឧស្សាហកម្មនៅថ្មី​ពេក គេធ្លាប់គិតគូរតាមសភាពការណ៍សង្គមពីមុន គឺសង្គមចាត់ចែងក្រុមតាមអាជីវកម្ម ដែលមានទាំងថៅកែ និងកម្ម​កររួមគ្នាក្នុងក្រុមសាជីវកម្មនោះ (Corporations)។ ថៅកែគ្រីស្ដបរិស័ទខ្លះមានចិត្ដមេត្ដា ហើយបង្កើតក្រុមមនុស្ស​ធម៌ដើម្បីជួយកម្មករ។ រីឯព្រះសហគមន៍ធ្លាប់ប្រៀនប្រដៅកម្មករជាគ្រីស្ដបរិស័ទឱ្យធ្វើពិធីបុណ្យតាមគ្រីស្ដសាសនា​ ឱ្យទ្រាំទ្រសភាពការណ៍ដ៏សែនវេទនារបស់ខ្លួន ព្រមទាំងគោរពរបៀបរៀបរយក្នុងសង្គម។ គ្រីស្ដបរិស័ទមួយចំនួន​ទៀតចាប់ផ្ដើមទាមទារយុត្ដិធម៌ សូមឱ្យរដ្ឋអំណាចចាត់ចែងឧស្សាហកម្មតាមរបៀបប្រជាធិបតេយ្យ។ ពួកគេមិន​គ្រាន់តែចង់បានតាមមនុស្សធម៌ប៉ុណ្ណោះទេ គឺទាមទារយុត្ដិធម៌វិញ។ ចំណោមគ្រីស្ដបរិស័ទទាំងនោះ មាន​លោកហ្រ្វេដេរីក-អូសាណាម (Frédéric Ozanam) គ.ស ១៨១៣-១៨៥៣ ជាដើម។ គ្រីស្ដបរិស័ទមិនទាន់យល់អំពីមុខងាររបស់ខ្លួនក្នុង​សង្គម និងក្នុងនយោបាយនៅឡើយ។ គ្រីស្ដបរិស័ទជាច្រើនភ័យខ្លាចនៅពេលជួបសភាពការណ៍ថ្មីនោះ និងខ្លាចលទ្ធិសង្គមនិយម។ គេនៅ​អាឡោះអាល័យរបបរាជានិយមកាលពីមុនដែលមានរបៀបរៀបរយ។ អ្នកខ្លះយល់ឃើញថា មានតែសម្តេចប៉ាបប៉ុណ្ណោះ ដែលអាចសង្គ្រោះសង្គមគេបាន។

៣.៩ មហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី១ (១៨៦៩-១៨៧០)

សតវត្សទី១៩ ចលនាបដិវត្តន៍នយោបាយ បដិវត្តន៍ឧស្សាហកម្ម ការរីកចម្រើនឡើងនៃវិទ្យាសាស្រ្ត បានធ្វើឱ្យទ្វីបអឺរ៉ុបប្រែប្រួលយ៉ាងខ្លាំង។ ជាពិសេសក្រុមបញ្ញវន្ត ចាប់ផ្ដើមជំទាស់នឹងគ្រីស្ដសាសនា ដោយអះអាងលើប្រាជ្ញារបស់មនុស្សសុទ្ធសាធ។

ពេលជាមួយគ្នានោះ មានគ្រីស្ដបរិស័ទខ្លះគោរពសម្តេចប៉ាបហួសហេតុទុកជាព្រះមួយអង្គគង់នៅលើ​ផែនដី ដែលមិនអាចភ័ន្ដច្រឡំអំពីជំនឿបានឡើយ។ ហេតុនេះហើយ បានជាឆ្នាំ ១៨៦៤ សម្តេចប៉ាប ពីយ៉ូទី ៩ សរសេរឯកសារពីរច្បាប់គឺ មួយជាសារលិខិតដាក់ទោសអ្នកប្រើប្រាជ្ញាមករិះគន់គ្រីស្ដសាសនា ដាក់ទោសគ្រីស្ដបរិ​ស័ទបារាំងដែលចង់បង្កើតសាសនាជាតិ ដាក់ទោសលទ្ធិសង្គមនិយម ដាក់ទោសអ្នកទាមទារសេរីភាព។ល។ ឯក​សារទីពីរហៅថា «បញ្ជីប្រធានបទ» (Syllabus) សម្តេចប៉ាបដាក់ទោសប្រធានបទ ៨៤ ឃ្លា ដែលលោកយល់ឃើញថា​ខុសនឹងជំនឿ។ (សព្វថ្ងៃ ព្រះសហគមន៍កាន់តាមសេចក្ដីជាច្រើនដែលអភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងរ៉ូមដាក់ទោស​នៅពេលនោះវិញ)។

គ្រីស្ដបរិស័ទដែលអះអាងតាមប្រពៃណីមានអំណរសប្បាយយ៉ាងខ្លាំង ផ្ទុយទៅវិញ គ្រីស្ដបរិស័ទដែលយក​ចិត្ដទុកដាក់ធ្វើឱ្យជំនឿស្របតាមសម័យមិនដឹងថា ត្រូវគិតយ៉ាងណាទេ។ ក្នុងបរិយាកាសដ៏សែនស្មុគ្រស្មាញនោះ ព្រះសហគមន៍ និងសង្គមមនុស្សមិនសូវមានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នា​ទេ សូម្បីតែផ្ទៃក្នុងព្រះសហគមន៍ក៏មានការជជែកវែកញែកខ្វែងគំនិតគ្នាដែរ។ ដូច្នេះហើយ ទើប សម្តេចប៉ាប ​ពីយ៉ូទី ៩ សម្រេចចិត្ដកោះហៅអស់លោកអភិបាលឱ្យចូលរួមក្នុងអង្គមហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី១ នៅបូរីវ៉ាទីកង់។

អភិបាលជាច្រើនក្នុងមហាសន្និបាត សុំពិភាក្សាគ្នាអំពីឯកសិទ្ធិអភិបាលក្រុងរ៉ូម ក្នុងឋានៈជាមេដឹកនាំទីមួយនៃព្រះ​សហគមន៍ ដែលមិនអាចភ័ន្ដច្រឡំបាន នៅពេលលោកប្រកាសសេចក្ដីពិតអំពីជំនឿរបស់ព្រះសហគមន៍។ អភិបាល​មួយចំនួនមិនយល់ស្របនឹងសេចក្ដីប្រកាសនេះ ហើយចាកចេញទៅ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏មហាសន្និបាត​ប្រកាសសេចក្ដីនេះ ថ្ងៃទី១៨ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៨៧០។ ប៉ុន្ដែ ថ្ងៃទី១៩ ខែកក្កដា ប្រទេសបារាំង និងអាល្លឺម៉ង់ចាប់ផ្ដើមច្បាំងគ្នា។ ថ្ងៃទី២០ ខែកញ្ញា កងទ័ពអ៊ីតាលីវាយ​ដណ្ដើមយកក្រុងរ៉ូម ហើយលើកក្រុងរ៉ូមនេះធ្វើជាព្រះរាជធានីប្រទេសអ៊ីតាលីទាំងមូល។ សង្រ្គាមបានរំខានឱ្យមហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី១ ត្រូវបិទបញ្ចប់ត្រឹម​នេះ។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក សម្តេចប៉ាបបាត់អំណាចលើ «រដ្ឋមហាបូជាចារ្យ» តែលោកទទួលអំណាច​ណែនាំព្រះសហគមន៍ ក្នុងឋានៈជាអភិបាលព្រះសហគមន៍ទាំងមូលវិញ។

៣.១០ ព្រះសហគមន៍ និងយុត្តិធម៌សង្គម

រវាងឆ្នាំ១៨៧០-១៩៤៥ រដ្ឋអំណាចគ្រប់ប្រទេសនៅទ្វីបអឺរ៉ុបទាមទារសេរីភាព ចង់រួចផុតពីអំណាចព្រះសហគមន៍។ ស្ទើរតែនៅគ្រប់ប្រទេស រដ្ឋអំណាចបៀតបៀនគ្រីស្ដបរិស័ទដោយចោទថា គ្រីស្ដបរិស័ទជាអ្នកប្រឆាំងនឹងរដ្ឋ ព្រោះ​គ្រីស្ដបរិស័ទជាច្រើនភ្ជាប់ចិត្ដនឹងរបបរាជានិយមជារបបចាស់។ កាលពីដើម ព្រះសហគមន៍កាន់កាប់អ្វីៗទាំងអស់​ក្នុងសង្គម គឺកាន់កាប់អត្រានុកូលដ្ឋាន ការអប់រំជាតិ មន្ទីរពេទ្យ សង្គមកិច្ច។ល។ នៅសម័យថ្មីនោះ គ្រីស្ដបរិស័ទយក​ចិត្ដទុកដាក់បង្កើតស្ថាប័នដោយឡែកពីស្ថាប័នរដ្ឋ ដោយស្មានថា ធ្វើដូច្នេះគេអាចការពារខ្លួនបាន។ យូរៗទៅ រដ្ឋ​និង​ព្រះសហគមន៍ទទួលស្គាល់ព្រំដែនរៀងៗខ្លួន ហើយមានទំនាក់ទំនងជាមួយគ្នាតាមរបៀបថ្មី។

សេដ្ឋកិច្ចនៅស្រុកអាល្លឺម៉ង់ និងអាមេរិកលូតលាស់ជាខ្លាំង។ គ្រីស្ដបរិស័ទស្រុកទាំងពីរនោះយកចិត្ដទុកដាក់​នឹងវណ្ណៈអធនដែលកំពុងកើតឡើង តែពួកគេមិនទាន់ចេះវិភាគអំពីមូលហេតុនៃអយុត្ដិធម៌ក្នុងសង្គមឱ្យបានច្បាស់​នៅឡើយទេ ពួកគេក៏មិនទាន់ចេះវិភាគអំពីមូលហេតុនៃអយុត្ដិធម៌ក្នុងសង្គមឱ្យបានច្បាស់នៅឡើយដែរ។ នៅឆ្នាំ ១៨៤៨ ប្រទេសបារាំងកើតវិបត្ដិសង្គម គឺប្រជាជនកម្មករបះបោរប្រឆាំងនឹងអ្នកមាន នាំឱ្យអភិបាលព្រះសហគមន៍​មួយចំនួនធំភ័យខ្លាច។

គ្រីស្ដបរិស័ទខ្លះយកចិត្ដទុកដាក់នឹងការងារសង្គម តែគេមិនកាន់តាមលទ្ធិសេរីនិយមទេ ភាគច្រើនយល់​ឃើញថា លទ្ធិសេរីនិយមបណ្ដាលឱ្យកើតសភាពដ៏លំបាកនេះ ព្រោះលទ្ធិនេះបានរំលាយក្រុមសាជីវកម្ម (Corporations) ដែលតែងតែជួយការពារកម្មករនៅសម័យមុនៗទៅហើយ។ ហេតុនេះហើយ បានជាគេយល់ថា ត្រូវតែបង្កើតសមាគមមនុស្សធម៌ជាច្រើន។ ថៅកែជាគ្រីស្ដបរិស័ទក៏យកចិត្ដទុកដាក់នឹងជីវភាពកម្មករទុកជា​អំណោយមកពីមេត្ដាករុណារបស់គេ។ រីឯកម្មករវិញ គេមិនពេញចិត្ដទេ ព្រោះគេទាមទារតែយុត្ដិធម៌ក្នុងសង្គម​ប៉ុណ្ណោះ។

៣.១១ កំណើតលទ្ធិកាតូលិកអំពីសង្គម

លិខិតនេះនាំឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទភ្ញាក់ផ្អើល លិខិតនេះបញ្ជាក់ពីគោលជំហរខាងសង្គមកិច្ចរបស់ព្រះសហគមន៍ នៅសម័យនោះ គឺជាជំហានដើមដំបូងសម្រាប់គ្រីស្ដបរិស័ទរិះគិតទៅទៀត។ លិខិតនេះ នាំឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទជាច្រើន​ចាប់អារម្មណ៍នឹងយុត្ដិធម៌ក្នុងសង្គម។ ថៅកែជាគ្រីស្ដបរិស័ទ មិនព្រមឱ្យកម្មកររួមគ្នាបង្កើតសហជីព ហើយក៏មិន​ព្រមឱ្យរដ្ឋបញ្ចេញច្បាប់តាមសង្គមកិច្ច។ ទោះជាយ៉ាងណាក្ដី ក៏នៅឆ្នាំ ១៨៨៧ កម្មករគ្រីស្ដបរិស័ទបង្កើតសហជីព​។ គ្រីស្ដបរិស័ទបង្កើតក្រុម និងសមាគមផ្សេងៗ ហើយនាំគ្នាវិភាគសភាពការណ៍ក្នុងសង្គមតាមគម្ពីរ និងតាមសេចក្ដី​ប្រៀនប្រដៅរបស់អភិបាលក្រុងរ៉ូម។

ប៉ុន្ដែ យូរៗទៅ ក្រុមទាំងនោះទំនាស់នឹងក្រុមអភិបាលដែលខ្លាចគ្រីស្ដបរិស័ទរួចផុតពីអំណាចរបស់ខ្លួនទៅ​រួមជាមួយអ្នកផ្សេង មានអ្នកសង្គមនិយមជាដើម។ នៅឆ្នាំ ១៩២៩ សម្តេចប៉ាប ពីយ៉ូទី ១១ អនុញ្ញាតឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទបង្កើតសហជីព។ អភិបាលព្រះសហគមន៍នៅលិល (ស្រុកបារាំង) កាន់ជើងកម្មករដែលប្រឆាំងនឹងថៅកែ។ ឆ្នាំនោះកើតវិបត្ដិសេដ្ឋ​កិច្ចសកល។ អភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងរ៉ូម សរសេរសារលិខិតមួយច្បាប់ទៀតបញ្ជាក់គោលជំហរព្រះសហគមន៍​​គឺលោកនៅតែស្ដីបន្ទោសលទ្ធិសង្គមនិយម តែលោកសុំឱ្យរដ្ឋាភិបាលនានាចាត់ចែងសេដ្ឋកិច្ចសកល និងរបៀបរៀប​រយសង្គមសារជាថ្មី។

គ្រីស្ដបរិស័ទដែលទទួលអគ្គសញ្ញាជ្រមុជទឹក មានភារកិច្ចទៅជាគ្រីស្ដទូតប្រកាសដំណឹងល្អ។ ឆ្នាំ ១៩២៥ លោកការដីន (Cardijn) បង្កើតក្រុម «យុវជនកម្មករគ្រីស្ដបរិស័ទ» (Jeunesse Ouvrière Chrétienne)។ យុវជន​នោះធ្វើជាសាក្សីអំពីព្រះយេស៊ូនៅកន្លែងដែលខ្លួនរស់នៅ តាមគោលជំហរបីយ៉ាងគឺ «ពិនិត្យសភាការណ៍ រិះគិតពិ​ចារណាអំពីសភាការណ៍នោះ សម្រេចបំពេញសកម្មភាពដើម្បីបំប្រែសភាពការណ៍នោះ» (Voir, Juger et Agir)។ គេយកសភាព​ការណ៍​មក​រិះគិតនិងអប់រំយុវជន មិនគ្រាន់តែយកលទ្ធិគ្រីស្ដសាសនាមកប្រៀនប្រដៅគេទេ។ គេយកចិត្ដទុកដាក់ប្រែសង្គម​មនុស្សឱ្យបានស្របតាមយុត្ដិធម៌។

៣.១២ ក្រុមទំនើបនិយម និងប្រពៃណីនិយមក្នុងព្រះសហគមន៍

នៅប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ លោកឌឺលិងកែរ (Döllinger) គ.ស ១៧៩៩-១៨៧០ នៅប្រទេសអង់គ្លេសលោក យ៉ូហាន ហេនរី ញ៉ូម៉ាន់ (John Henry Newman) និង​នៅប្រទេសបារាំង លោក មិញ (Migne) ឌឺកែណ (Duchesne) ឡាក្រង់ (Lagrange) គឺជាអ្នកប្រាជ្ញគ្រីស្ដបរិស័ទនាំ​គ្នាស្រាវជ្រាវវិទ្យាសាស្រ្ដទំនើប និងតាមជំនឿ ដើម្បីស្វែងរកផ្លូវដោះស្រាយបញ្ហា។ ឆ្នាំ១៨៩០ លោក​ឡាក្រង់បង្កើត “សាលាព្រះគម្ពីរនៅយេរូសាឡឹម” ដែលប្រមូលសុទ្ធតែអ្នកប្រាជ្ញរិះគិតតាមរបៀបទំនើប។ ទេវវិទូខ្លះរិះគិតអំពីលទ្ធិគ្រីស្ដសាសនាតាមទស្សនវិជ្ជាទំនើប ដោយលះបង់ទេវវិជ្ជារបស់សន្ដថូម៉ាស នៅអាគីណូ (គ.ស ១២៥០) ព្រោះយល់ឃើញថា ហួសសម័យហើយ។

ឆ្នាំ១៩០៧ សម្តេចប៉ាបពីយ៉ូទី១០ ជាអភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងរ៉ូម បញ្ចេញក្រិត្យមួយបដិសេធសេចក្ដី ៦៥ ដកស្រង់ពីការប្រៀនប្រដៅរបស់ក្រុម “ទំនើបនិយម” (Modernistes) ដែលទ្រង់យល់ឃើញថា វង្វេងឆ្ងាយពី​ជំនឿដ៏ពិតប្រាកដនៃព្រះសហគមន៍កាតូលិក។ សម្តេចប៉ាបបង្គាប់សាស្ដ្រាចារ្យក្នុងវិទ្យាល័យនានាឱ្យអប់រំបូជាចារ្យតាម​របៀបសន្ដថូម៉ាស់នៅអាគីណូវិញ។ នៅឆ្នាំ១៩០៩ កើតមាន “គ្រឹះស្ថានព្រះគម្ពីររបស់សម្តេចប៉ាប”។ អស់លោកអភិបាល បូជាចារ្យ ឧបដ្ឋាក ត្រូវតែស្បថបដិសេធមិនកាន់តាមលទ្ធិទំនើបនិយមរហូតដល់សព្វ​ថ្ងៃ។ នេះជាដើមកំណើតរបស់ចលនា “ប្រពៃណីនិយម”។ ពាក្យស្ដីបន្ទោសរបស់សម្តេចប៉ាបពីយ៉ូទី១០ បណ្ដាលឱ្យ​គ្រីស្ដបរិស័ទជាអ្នកប្រាជ្ញ មិនហ៊ានរិះគិតដោយសេរីព្រោះខ្លាចទទួលទោស។

៤. ព្រះសហគមន៍នៅសហសម័យ (គ.ស ១៩៦២-បច្ចុប្បន្ន)

ចាប់តាំងពីកើតបដិវត្ដន៍នៅទ្វីបអឺរ៉ុបមក មិនសូវមានគ្រីស្ដបរិស័ទចេញទៅប្រកាសដំណឹងល្អក្រៅប្រទេស​ទេ។ ប៉ុន្ដែ តាំងពីបដិវត្ដន៍បរាជ័យ (គ.ស ១៨១៥) នៅតែមានបូជាចារ្យ ឬបព្វជិតអឺរ៉ុបជាច្រើនចេញទៅប្រកាស​ដំណឹងល្អវិញ។ រហូតដល់មហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី១ឆ្នាំ១៨៧០  អស់លោកចេញទៅដោយគ្មានជំនួសពីរដ្ឋាភិបាលរបស់ខ្លួនដូចកាលពីមុខ​ទៀតឡើយ។ ប៉ុន្ដែពេលក្រោយ ដោយរដ្ឋអំណាចអឺរ៉ុបរីកចម្រើនឡើង និងវាតទីលើពិភពលោកទាំងរកស្រុករណប​ធ្វើជាអាណានិគមនោះ។ ទោះបីរដ្ឋាភិបាលប្រទេសទាំងនោះប្រឆាំងនឹងគ្រីស្ដសាសនាក្ដី ក៏រដ្ឋាភិបាលទាំងនោះរាប់​សាសនទូតជាតិរបស់គេ ទុកជាជំនួយផ្សព្វផ្សាយអរិយធម៌របស់គេ ក្នុងប្រទេសជាអាណានិគមដែរ។

អភិបាលព្រះសហគមន៍ក្រុងរ៉ូម នៅតែបារម្ភអំពីសភាពការណ៍នេះ ហើយមានបំណងឱ្យព្រះសហគមន៍កើត​តាមប្រទេសនីមួយៗ ដោយមានក្រុមបូជាចារ្យ និងអភិបាលព្រះសហគមន៍ជាតិនោះ ព្រមទាំងឱ្យមានរបៀប​បញ្ចេញជំនឿតាមអរិយធម៌របស់ជាតិនីមួយៗផងដែរ។

នៅសតវត្សទី ១៩ ប្រទេសព័រទុយហ្គាល់ និងប្រទេសអេស្ប៉ាញចុះអន់ថយ លែងទៅជាមហាអំណាចខាង​ផ្លូវសមុទ្រទៀតហើយ។ ផ្ទុយទៅវិញប្រទេសបារាំង និងប្រទេសអង់គ្លេសរីកចម្រើនឡើងខាងផ្លូវសេដ្ឋកិច្ច ហើយវាតទឹកដីអាហ្វ្រិក និងអាស៊ីធ្វើជាអាណានិគម។ អ្នកធ្វើពាណិជ្ជកម្មតាមផ្លូវសមុទ្រលែងប្រើទូកក្ដោង ហើយនាំគ្នាធ្វើដំណើរតាម​កប៉ាល់ភ្លើង។ នៅឆ្នាំ១៨៦៩ គេជីកព្រែកជីកស៊ុយអេ (Suez) ធ្វើឱ្យទ្វីបអាស៊ី និងទ្វីបអឺរ៉ុបទាក់ទងគ្នារហ័សជាងពីមុន។ សាសនទូត និងអ្នកស្រាវជ្រាវអរិយធម៌ តែងតែចូលក្នុងប្រទេសក្រោមអាណានិគមប្រទេសរបស់ខ្លួន។ បើនិយាយឱ្យខ្លី ប្រទេសអង់គ្លេសគាំទ្រក្រុមជំនុំប្រូតេស្ដង់ រីឯប្រទេសបារាំងគាំទ្រព្រះសហគមន៍កាតូលិក​វិញ។

៤.១ គ្រីស្តសាសនាសម្របតាមអរិយធម៌ប្រទេសនីមួយៗ

• គ្រីស្ដបរិស័ទប្រូតេស្ដង់

នៅឆ្នាំ ១៧៩២ លោកវិលីយ៉ាំ ការែ (William Carey) ជាជនជាតិអង់គ្លេសបង្កើត «សមាគមសាសន​ទូតបាទីស្ដ»  (Baptist Missionary Society)។ នៅឆ្នាំ ១៧៩៥ កើត «សមាគមសាសនទូត​ក្រុងឡុងដុង» (London Missionary Society)។ មានសមាគមគម្ពីរជាច្រើនកើតឡើង ហើយគេចាប់ផ្ដើមបោះពុម្ពផ្សាយគម្ពីរ​តាមភាសាផ្សេងៗក្នុងពិភពលោកទាំងមូល។ នៅឆ្នាំ ១៩០០ មានសមាគមសាសនទូតប្រូតេស្ដង់ជាង ៣០០ សមា​គម ពីគ្រប់ប្រទេស ជាពិសេសពីប្រទេសអង់គ្លេស និងពីសហរដ្ឋអាមេរិកចេញទៅប្រកាសដំណឹងល្អ។

• ក្រុមផ្សព្វផ្សាយជំនឿ

គ្រីស្ដបរិស័ទកាតូលិកខ្លះបង្កើតសមាគមសម្រាប់ប្រមែប្រមូលធនធានដើម្បីជួយសាសនទូត។ គេបង្កើតព្រឹត្ដិ​បត្រដើម្បីផ្សព្វផ្សាយអំពីកិច្ចការរបស់សាសនទូត (ពីឆ្នាំ ១៨២៣ ដល់ឆ្នាំ ១៩១៩ គេបង្កើត ៣៨០ ព្រឹត្ដិបត្រ)។ នៅសតវត្សទី ១៩ សមាគមសាសនទូតពីបុរាណមានជីវិតរស់រវើកឡើងវិញ ដូចជាសមាគមសាសនទូត​ក្រុងប៉ារីស (Missions Étrangères de Paris) ជាដើម។

ឆ្នាំ ១៨១៧ អភិបាលក្រុងរ៉ូមចាត់ចែងក្រសួងផ្សព្វផ្សាយជំនឿ។ សម្តេចប៉ាប គ្រេគ័រទី១៦ (១៨៣១-១៨៤៦) ដាក់ទោសអ្នកដែលចាប់ជនជាតិស្បែកខ្មៅធ្វើជាទាសករ (១៨៣៩) ហើយប្រៀន​ប្រដៅព្រះសហគមន៍យ៉ាងច្បាស់ គឺលោកសុំចាត់ចែងព្រះសហគមន៍តាមស្រុកទេស ដោយមានក្រុមបូជាចារ្យកើត​ក្នុងស្រុកនោះណែនាំ។ ប៉ុន្ដែ ជនជាតិអឺរ៉ុបនៅតែប្រកាន់ថា ខ្លួនឯងពូកែជាងគេខាងសេដ្ឋកិច្ចនិងចំណេះវិជ្ជា។ គ្រីស្ដ​បរិស័ទខ្លះប្រកាន់ពូជសាសន៍ រហូតដល់យល់ឃើញថា ជនជាតិខ្លះមិនអាចទៅជាបូជាចារ្យបានទេ មានតែជនជាតិ​គេផ្ទាល់អាចណែនាំព្រះសហគមន៍បាន។

• សាសនទូត និងអាណានិគម

សតវត្សទី១៩ មហាអំណាចនៅទ្វីអឺរ៉ុបវាតទីយកទឹកដីនៃទ្វីបឯទៀតៗដើម្បីធ្វើជាអាណានិគម។ ក្នុងប្រទេស​ជា​ច្រើន មានប្រទេសកម្ពុជាជាដើម សាសនទូតប្រកាសដំណឹងល្អមុនកងទ័ពប្រទេសរបស់ខ្លួនមកធ្វើអាណានិគមម្ល៉េះ​។ សាសនទូតធ្លាប់ជំទាស់ជាញឹកញាប់ ប្រឆាំងនឹងពួកអាណានិគមទាំងនោះ ដែលមិនគោរពអ្នកស្រុក និងជិះជាន់​គេ។ ធម្មតាសាសនទូតទាំងនោះស្គាល់ភាសា និងអរិយធម៌អ្នកស្រុកច្បាស់ជាងអ្នករាជការអាណានិគមនោះថែមទៀត​។ អស់លោកនៅតែជួយការពារអ្នកស្រុកពីរដ្ឋអាណានិគម។

៤.២ សង្គ្រាមលោក និងសង្គ្រាមត្រជាក់

សតវត្សទី២០ ពិភពលោកប្រែប្រួលយ៉ាងខ្លាំង និងឆាប់រហ័សជាទីបំផុត។ នៅទ្វីបអឺរ៉ុបសង្គ្រាមលោកលើកទី១ (១៩១៤-១៩១៨) និងលើកទី២ (១៩៣៩-១៩៤៥) បានសម្លាប់មនុស្សអស់យ៉ាងច្រើន។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក ប្រទេសជាច្រើនបានចាប់ផ្តើមងើបឡើងធ្វើចលនាដណ្តើមឯករាជ្យពីប្រទេសអាណានិគមនៅទ្វីបអឺរ៉ុប។

តាមកិច្ចសន្និសីទនៅយ៉ាថា (Yalta Conference) នាឆ្នាំ ១៩៤៤ ពិភពលោកចែកជាពីរផ្នែក គឺមួយខាងសេរី មួយផ្នែក​ទៀតខាងកុម្មុនីស្ដ។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក ផ្នែកទាំងពីរកើតសង្គ្រាមត្រជាក់។ សភាពការណ៍ព្រះសហគមន៍ប្រែប្រួលជាខ្លាំងនៅ​គ្រប់ប្រទេស។

៤.៣ ការអប់រំជំនឿ

ក្រោយសង្គ្រាមលោកលើកទី ២ បូជាចារ្យបារាំងខ្លះយល់ឃើញថា ការអប់រំតាមរបៀបមហាសន្និបាតត្រេន​តូ​ មិនស៊ីជម្រៅជាមួយមតិប្រជាជនទេ។ តាមរបៀបបុរាណនោះ អភិបាល បូជាចារ្យ និងអ្នកអប់រំជំនឿស្មានថា ក្មេង​ទាំងអស់ជាគ្រីស្ដបរិស័ទ គឺមានជំនឿពីឪពុកម្ដាយមក ហេតុនេះ អ្នកអប់រំគ្រាន់តែឱ្យបង្រៀនលទ្ធិគ្រីស្ដសាសនា ឱ្យ​ពួកគេដឹងប៉ុណ្ណោះបានហើយ។ តែតាមពិត ក្មេងៗ យុវជន និងមនុស្សពេញវ័យមួយចំនួនធំក្រៃលែងគ្មានជំនឿលើ​ព្រះគ្រីស្ដសោះ គឺពួកគេគ្រាន់តែកាន់តាមប្រពៃណីគ្រីស្ដសាសនាប៉ុណ្ណោះ។ ដូច្នេះ ត្រូវអប់រំដោយសំអាងលើបទពិ​សោធន៍របស់គេ និងនាំគេឱ្យជួបព្រះគ្រីស្ដដោយផ្ទាល់។ ត្រូវអប់រំតាមតែគេអាចទទួលបាន ដោយមានដំណាក់កាល​ផ្សេងៗតាមដំណើរនៃការរស់នៅរបស់គេ ត្រូវនិយាយតាមពាក្យដែលគេធ្លាប់និយាយនោះ កុំប្រើពាក្យបច្ចេកទេស​ខាងសាសនាឱ្យសោះ។ មិនត្រូវចាប់ផ្ដើមបង្ហាត់បង្រៀនទេវវិទ្យាឱ្យគេទេ គឺត្រូវចាប់ផ្ដើមអប់រំគេតាមបទពិសោធន៍​នៃ​ប្រជាជនអ៊ីស្រាអែល និងចាប់ផ្ដើមពីគម្ពីរជាគ្រឹះ។ ហេតុនេះហើយ បានជាអស់លោកអភិបាលបង្កើតគ្រឹះស្ថាន​ផ្សេង​ៗ ដើម្បីបង្ហាត់គ្រូអប់រំជំនឿអាជីព និងគ្រូស្ម័គ្រចិត្ដ។

ប៉ុន្ដែ នៅឆ្នាំ១៩៥៧ អភិបាលក្រុងរ៉ូម ពីយ៉ូទី១២ ចាញ់បោកពួកប្រពៃណីនិយមដែលចោទថា របៀបអប់រំ​ជំនឿនេះមិនល្អ ព្រោះគ្មានបង្រៀនទេវវិទ្យាឱ្យក្មេងៗ គឺមិនបង្រៀនអំពីព្រះជាម្ចាស់បង្កើតពិភពលោកជាមុន មិន​បង្រៀនអំពីបាបឪពុកម្ដាយដើម អំពីព្រះត្រៃ​ឯក។ល។ អភិបាលក្រុងរ៉ូម សូមដកបូជាចារ្យបីនាក់នៅប្រទេសបារាំង​ដែលណែនាំការអប់រំជំនឿតាមរបៀបថ្មីនោះចេញ។ ក្រោយមហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី២ (១៩៦២-១៩៦៥) ព្រះសហគមន៍ជាច្រើនមានប្រទេសកម្ពុជាដើម បែរ​ជាអប់រំជំនឿតាមរបៀបថ្មីនេះ គឺយកព្រះគម្ពីរ និងបទពិសោធន៍របស់ក្មេងមកអប់រំ។

៤.៤ ព្រះសហគមន៍តាមមហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី២ (១៩៦២-១៩៦៥)

• ក. សម្តេចប៉ាបយ៉ូហានទី ២៣

ក្រុមទីប្រឹក្សាសម្តេចប៉ាប បោះឆ្នោតជ្រើសរើសលោក រ៉ុងកាល្លី (Roncalli) ធ្វើជាអភិបាលព្រះសហគមន៍​ក្រុងរ៉ូម តពីសម្តេចប៉ាប ពីយ៉ូទី១២ (ឆ្នាំ ១៩៥៨)។ ពេលនោះលោកអាយុ ៧៧ ឆ្នាំហើយ។ លោកដាក់នាមខ្លួនឯងថាសម្តេចប៉ាប យ៉ូហានទី២៣។ មុនជាអភិបាលក្រុងរ៉ូម លោកបំពេញមុខងារជាអគ្គរាជទូតនៅប្រទេសជាច្រើន ហេតុនេះហើយ បានជាលោកសង្កេតឃើញថា មនុស្សជាច្រើនមិនរវីរវល់នឹងព្រះសហគមន៍ ត្រង់វិស័យជាច្រើនក្នុងការរស់នៅរបស់​គេ។ លោកមានបំណងធ្វើឱ្យព្រះសហគមន៍ «រលាស់ធូលីដែលជាប់ពីចក្រភពមកចេញពីព្រះសហគមន៍» គឺធ្វើឱ្យ​ព្រះសហគមន៍តបឆ្លើយនឹងសេចក្ដីរង់ចាំរបស់មនុស្ស។

• ខ. មហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី ២

ថ្ងៃទី២៥ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៥៩ សម្តេចប៉ាប យ៉ូហានទី២៣ កោះហៅអស់លោកអភិបាលក្នុងពិភពលោកទាំងមូលមកជួប​ជុំគ្នាជាមហាសន្និបាតសកល។ សម្តេចប៉ាបមានគោលបំណងណែនាំព្រះសហគមន៍ឱ្យស្របតាមសម័យ ឱ្យគិតគូរអំពី​ការ​ប្រកាសដំណឹងល្អក្នុងពិភពលោកដែលតែងតែប្រែប្រួលនាបច្ចុប្បន្នកាល ព្រមទាំងណែនាំគ្រីស្ដបរិស័ទគ្រប់គណៈនិកាយឱ្យរួបរួមគ្នាជាធ្លុងតែមួយនៅពេលឆាប់ៗ។ ទ្រង់គ្មានបំណងដាក់ទោសលើនរណាសោះ គឺលោកគ្រាន់តែចង់ឱ្យព្រះសហគមន៍រិះរករបៀបប្រកាសដំណឹងល្អស្របតាមអរិយធម៌បច្ចុប្បន្នប៉ុណ្ណោះ។ សម្តេចប៉ាបស្នើសុំយោបល់ពីអភិបាលព្រះសហគមន៍ និងពីមហាវិទ្យាល័យនានា ហើយបង្កើតគណៈកម្មាធិការ១២ ដែលមានមុខងាររៀបចំឯកសារ៧០ច្បាប់ទុកជាសេចក្ដីដែលត្រូវពិនិត្យមើល និងរិះគិត។

• គ. ប្រជុំទី១ (១៩៦២)

អភិបាល ២,៤០០ នាក់ចូលរួម អស់លោកមកពីគ្រប់ទ្វីបទាំងអស់។ សម្តេចប៉ាប យ៉ូហានទី២៣ ក៏អញ្ជើញ​តំណាង ៣១ នាក់របស់និកាយផ្សេងៗ (ប្រជុំចុងក្រោយចំនួនឡើងដល់ ៩៣) ឱ្យចូលរួមក្នុងឋានៈជាអ្នកសង្កេត​ការណ៍ គឺមានអភិបាល អ័រតូដុក និងអង់គ្លីកង់ ព្រមទាំងគ្រូគង្វាលប្រូតេស្តង់ដែរ។ នៅពេលប្រជុំ មានគ្រីស្ដបរិស័ទ​ធម្មតា ៣៦ នាក់ទៀតចូលរួម ក្នុងនោះមានស្ដ្រី ៧ នាក់។

ពេលអស់លោកអភិបាលប្រជុំគ្នាលើកដំបូង អង្គប្រជុំបែកគំនិតពីរយ៉ាងគឺ ក្នុងក្រុមមួយមានអភិបាលភាគ​ច្រើនដែលមានបំណងតាមលោកយ៉ូហានទី២៣ ចង់សម្របសម្រួលព្រះសហគមន៍តាមអរិយធម៌នាបច្ចុប្បន្នកាល ចង់សន្ទនាជាមួយនិកាយផ្សេងៗទៀត និងចង់ឱ្យព្រះសហគមន៍យោងកម្លាំងថ្មីពីព្រះគម្ពីរវិញ។ មួយក្រុមទៀត គឺ​អភិបាលភាគតិចមានបំណងឱ្យព្រះសហគមន៍ស្ថិតនៅមាំមួនដូចពីដើម ចង់រក្សាការពារពាក្យខ្លួនដដែលមិនប្រែ​ប្រួលអ្វីឡើយ។

ឆ្នាំ១៩៦៣ សម្តេចប៉ាប យ៉ូហានទី២៣ សរសេរសារលិខិតមួយច្បាប់មានចំណងជើងថា «សេចក្ដីសុខសាន្ដនៅ​លើផែនដី» (Pacem in Terris)។ មានមនុស្សជាច្រើនពេញចិត្ដនឹងលិខិតនេះ ពីព្រោះទ្រង់មិនសរសេរសំដៅ​តែ​គ្រីស្ដបរិស័ទប៉ុណ្ណោះទេ គឺផ្ញើជូនមក «អស់មនុស្សដែលមានឆន្ទៈល្អ»។ សម្តេចប៉ាបទទួលមរណភាពពីរខែក្រោយ​មក។

• ឃ. សម្តេចប៉ាប ប៉ូលទី៦

ក្រុមប្រឹក្សាអភិបាលក្រុងរ៉ូមបោះឆ្នោតជ្រើសរើសលោក ម៉ុនទីនី (Montini) នៅថ្ងៃទី២១ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៦៣ ធ្វើ​ជាអភិបាលក្រុងរ៉ូម បន្ដមុខងារពីសម្តេចប៉ាបយ៉ូហានទី២៣។ លោកដាក់នាមខ្លួនឯងថាសម្តេចប៉ាប «ប៉ូលទី ៦» ហើយសម្រេចថា បន្ដមហាសន្និបាតតទៅទៀត។

នៅពេលប្រជុំលើកទី២ (ចុងឆ្នាំ ១៩៦៣) អស់លោកអភិបាលរិះគិតអំពីមុខងាររួមរបស់ខ្លួន អំពី​គ្រីស្ដបរិស័ទរួបរួមគ្នាជាធ្លុងតែមួយ និងអំពីសេរីភាពខាងសាសនា។ សម្តេចប៉ាបប្រកាសគោលលទ្ធិ​ស្ដីអំពីពិធីបុណ្យ និងក្រិត្យស្ដីអំពីទំនាក់ទំនងក្នុងសង្គម។ នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៦៤ សម្តេចប៉ាបតែងតាំងការិយាល័យមួយសម្រាប់គិតគូរដល់អ្នកកាន់សាសនាផ្សេងៗក្រៅពី​អ្នកកាន់គ្រីស្ដសាសនា។

នៅប្រជុំលើកទី៣ (ចុងឆ្នាំ ១៩៦៤) អស់លោកអភិបាលបោះឆ្នោត និងប្រកាសគោលលទ្ធិស្ដីអំពីព្រះ​សហគមន៍ «ពន្លឺបំភ្លឺមនុស្សគ្រប់ជាតិសាសន៍» អំពីចលនាបង្រួបបង្រួមគ្រីស្ដបរិស័ទជាធ្លុងតែមួយ និងអំពីព្រះ​សហគមន៍នានានៅមជ្ឈិមបូព៌ា។

នៅប្រជុំលើកទី៤ (១៩៦៥) អស់លោកប្រកាសអត្ថបទទាំងអស់ ដែលអស់លោកបានពិនិត្យមើលកាល​ពី​ប្រជុំមុនៗមក។ នៅថ្ងៃទី៤ ខែធ្នូ សម្តេចប៉ាប ប៉ូលទី៦ ជូនពរអ្នកសង្កេតការណ៍ជាតំណាងនិកាយផ្សេងៗ ដែលចូលមករួមក្នុងមហា​សន្និបាត។ នៅថ្ងៃទី៧ ខែធ្នូ នៅព្រះវិហារសន្ដសិលានៅក្រុងរ៉ូម សម្តេចប៉ាប  និងលោកអភិបាល អាថេណាកូរ៉ាស (Athénagoras) ប្រធានព្រះសហគមន៍ក្រុងកុងស្ដង់ទីណូប្ល ដកពាក្យបណ្ដេញគ្នាពីព្រះសហគមន៍របស់ខ្លួន ដែល​ចាស់បុរាណចែងនៅឆ្នាំ ១០៥៤។ នៅថ្ងៃទី៨ ខែធ្នូ សម្តេចប៉ាបបិទមហាសន្និបាត។ គ្រីស្ដបរិស័ទមានសង្ឃឹមយ៉ាងខ្លាំងថា ព្រះសហគមន៍នឹងប្រែតាម​បំណងរបស់គេ។

៤.៥ មហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី២ បើកផ្លូវថ្មីឱ្យព្រះសហគមន៍

• ក. ទេវវិជ្ជា និងគម្ពីរ

«គោលលទ្ធិស្ដីអំពីព្រះជាម្ចាស់សម្ដែងព្រះអង្គ» គូសសង្កត់ថា មានព្រះជាម្ចាស់តែមួយព្រះអង្គគត់ ដែល​សម្ដែងព្រះអង្គតាំងពីដើមរៀងមក។ ហេតុនេះហើយ បានជាមិនត្រូវបំបែកព្រះគម្ពីរពីព្រះសហគមន៍ដែលបញ្ជូន​បន្ដព្រះគម្ពីរមក ហើយពីការបកស្រាយអត្ថន័យឱ្យអ្នកជឿតាមកាលៈទេសៈ។ ព្រះអង្គមិនបានកំណត់នូវសេចក្ដី​ដែលព្រះអង្គសម្ដែងម្ដងជាស្រេច ដែលចែងជាលាយល័ក្ខអក្សរនៅក្នុងគម្ពីរនោះទេ គឺប្រជាជនរបស់អ្នកជឿរកឃើញ​សេចក្ដីថ្មីជានិច្ចស្របទៅតាមគម្ពីរនោះ។ ដោយព្រះសហគមន៍កាតូលិកត្រឡប់ទៅរកគម្ពីរវិញព្រះសហគមន៍ចាប់​អារម្មណ៍នឹងសេចក្ដីខ្លះ ដែលខ្លួនបានបំភ្លេចនៅសតវត្សមុនៗ ដោយនៅជាប់ជជែកជំទាស់នឹងគ្រីស្ដបរិស័ទអ័រតូដុក និងប្រូតេស្តង់។ ឧបមាថា ព្រះសហគមន៍នឹកឡើងវិញថា៖

1. គ្រីស្ដបរិស័ទទាំងអស់ជាក្រុមបូជាចារ្យ។
2. ព្រះសហគមន៍ជាប្រជារាស្រ្ដរបស់ព្រះជាម្ចាស់ មិនគ្រាន់តែជាអង្គការដែលមានរបៀបរៀបរយតាមច្បាប់​ប៉ុណ្ណោះទេ។
3. អភិបាលទាំងអស់រួបរួមគ្នា ក្នុងការណែនាំព្រះសហគមន៍ គឺរួមជាមួយអភិបាលក្រុងរ៉ូម។

• ខ- ការប្រែសម្រួលពិធីបុណ្យឱ្យបានស្របតាមសម័យ

អស់លោកអភិបាលប្រកាស «គោលលទ្ធិស្ដីអំពីពិធីបុណ្យ» មុនគេ ទុកជាសញ្ញាសម្គាល់បញ្ជាក់ថា អស់​លោកមានបំណងប្រែសម្រួលព្រះសហគមន៍ឱ្យបានស្របតាមសភាពការណ៍បច្ចុប្បន្ន ជាពិសេសអស់លោកអនុ​ញ្ញាតឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទប្រើភាសាប្រជាជនមកសូត្រក្នុងពិធីបុណ្យនានា។ ភាសាជាតិនីមួយៗ ទទួលតម្លៃជាភាសា​សក្ការៈ សម្រាប់ថ្វាយបង្គំព្រះអម្ចាស់តែមួយព្រះអង្គ។

• គ. ទំនាក់ទំនងជាមួយសាសនាដទៃ

លោកអភិបាលលំបាកចុះសម្រុងគ្នាក្នុងការនិពន្ធ «សេចក្ដីប្រកាសអំពីសេរីភាពខាងសាសនា» ពីព្រោះមាន​តែអភិបាលមួយចំនួនតូច មានបំណងការពារសិទ្ធិនៃសេចក្ដីពិត គឺលោកយល់ឃើញថា មានតែសាសនាកាតូលិក​មួយប៉ុណ្ណោះ ជាសាសនាដ៏ពិតប្រាកដ។ អស់លោកគិតតាមរបៀបបុរាណ គឺដូចសម្តេចប៉ាប គ្រេគ័រទី១៦។ អភិបាលភាគច្រើនមិនស្របតាមយោបល់នេះ ហើយយល់ឃើញថា មនុស្សគ្រប់ៗរូបមានសិទ្ធិសេរីភាព​ដែលបំបាត់មិនបាន គឺម្នាក់ៗមានសិទ្ធិសេរីភាពអាចទៅកាន់សេចក្ដីពិត ដែលខ្លួនទទួលស្គាល់ទៅតាមមនសិការ​របស់ខ្លួន។ មិនត្រូវទាមទារសេរីភាពសម្រាប់គ្រីស្ដបរិស័ទកាតូលិកនៅស្រុកណាមានគ្នាតិច ឬនៅពេលរដ្ឋអំណាច​បៀតបៀនធ្វើបាបគេប៉ុណ្ណោះទេ គឺត្រូវទាមទារសេរីភាពសម្រាប់មនុស្សទាំងអស់។ អ្នកមិនកាន់សាសនាកាតូលិក​ដែលរស់នៅក្នុងស្រុកដែលមានកាតូលិកច្រើន ក៏មានសិទ្ធិសេរីភាពខាងសាសនាផងដែរ។

ក្រិត្យស្ដីអំពី «គ្រីស្ដបរិស័ទរួបរួមគ្នាជាធ្លុងតែមួយ» ដាស់តឿនគ្រីស្ដបរិស័ទគ្រប់និកាយឱ្យរិះគិតអំពីសម្បត្ដិ​រួមដ៏ថ្លៃប្រសើរ ពោលគឺព្រះគ្រីស្ដនិងដំណឹងល្អ។ កុំចោទនិកាយឯទៀតៗថា គេបែកចេញពីឯកភាពឡើយ សូមព្រះ​សហគមន៍កាតូលិកទទួលសារភាពកំហុសរបស់ខ្លួនតាមប្រវត្ដិសាស្រ្ដ ដែលនាំឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទបាក់បែកគ្នា។

សេចក្ដីប្រកាសអំពី «ទំនាក់ទំនងព្រះសហគមន៍ និងសាសនាដទៃ» បញ្ចេញគំនិតថ្មីក្នុងព្រះសហគមន៍។ អស់លោកអភិបាលយល់ឃើញថា គ្រប់សាសនាទាំងអស់ជាពិសេសសាសនាយូដា និងសាសនាអ៊ីស្លាម សុទ្ធតែ​បញ្ចេញរស្មីពន្លឺនៃសេចក្ដីពិត គឺជួយមនុស្សឱ្យស្គាល់ព្រះជាម្ចាស់។ «ព្រះសហគមន៍នឹកស្ដាយដោយគ្រីស្ដបរិស័ទ​ខ្លះស្អប់ បៀតបៀន និងជំទាស់គ្រប់បែបយ៉ាង ប្រឆាំងនឹងជាតិស៊ែម ទោះជានៅសម័យណាក្ដី ឬជាជនណាប្រព្រឹត្ដ​ជំទាស់ និងជនជាតិយូដាក្ដី»។

៤.៦ ព្រះសហគមន៍ទាក់ទងជាមួយមនុស្សលោកនាបច្ចុប្បន្នកាល

គោលលទ្ធិ «ព្រះសហគមន៍ជាពន្លឺបំភ្លឺជាតិសាសន៍ទាំងឡាយ» ពន្យល់នូវគម្រោងការណ៍ដ៏អស្ចារ្យរបស់​ព្រះ​ជាម្ចាស់ គឺព្រះអង្គត្រាស់ហៅព្រះសហគមន៍ធ្វើជាប្រជារាស្រ្ដរបស់ព្រះអង្គឱ្យបានវិសុទ្ធ។ អភិបាលនិងបូជាចារ្យបំ​ពេញមុខងារពិសេសនៅក្នុងការណែនាំព្រះសហគមន៍ ប៉ុន្ដែ គ្មានឋានៈលើគេទេ។ អស់លោកពន្យល់អំពីព្រះនាង​ម៉ារី ដោយភ្ជាប់នាងនឹងគម្រោងការណ៍ដ៏អស្ចារ្យរបស់ព្រះជាម្ចាស់អំពីព្រះសហគមន៍ គឺនាងជាតំណាងព្រះសហគម​ន៍ ជាគ្រីស្ដបរិស័ទមុនគេ ដោយនាងជឿលើព្រះជាម្ចាស់មុនគេ និងជាគ្រីស្ដបរិស័ទគំរូ។

គោលលទ្ធិ «អំណរសប្បាយ និងសេចក្ដីសង្ឃឹម» ជាឯកសារវែងជាងគេ គឺមហាសន្និបាតដាស់តឿនគ្រីស្ដ​បរិស័ទឱ្យមានទំនាក់ទំនងជាមួយមនុស្សលោកទូទៅ។ ព្រះសហគមន៍ត្រូវគិតគូរអំពីសភាពការណ៍ពិភពលោក​ ដែលតែងតែប្រែប្រួលជាលំដាប់។ កាលពីសម័យមុន ព្រះសហគមន៍ និងមនុស្សលោកទាស់ទែងគ្នាជាញឹកញាប់​ មនុស្សខ្លះក៏វង្វេងឆ្ងាយពីព្រះជាម្ចាស់ មកពីព្រះសហគមន៍មិនបានរិះគិតអំពីមនុស្សលោកប្រែប្រួលទេ។ ព្រះសហគ​មន៍ហាក់ដូចជារករបៀបរិះគិតថ្មី អំពីទំនាក់ទំនងជាមួយមនុស្សលោក គឺព្រះសហគមន៍នៅក្នុងមនុស្សលោកតែ​ម្ដង​។ ត្រូវរិះគិតអំពីលទ្ធិរបស់មនុស្សដែលប្រកាន់ថា គ្មានព្រះជាម្ចាស់សោះ ដោយខិតខំស្វែងរកមូលហេតុ ដែលនាំឱ្យពួកគេប្រកាន់ដូច្នេះ។ ឯកសារនេះ មហាសន្និបាតក៏រិះគិតយ៉ាងល្អិតល្អន់អំពីបញ្ហាខ្លះ មានអាពាហ៍ពិពាហ៍ ក្រុមគ្រួ​សារ វប្បធម៌ សេដ្ឋកិច្ច នយោបាយសង្គម និងការកសាងសន្ដិភាពជាដើម។ គ្រីស្ដបរិស័ទត្រូវយល់ឃើញថា ព្រះ​សហគមន៍គឺខ្លួនគេតែម្ដង មានភារៈកិច្ចបម្រើមនុស្សទូទៅឱ្យបានសេចក្ដីសុខសាន្ដតាមព្រះហឫទ័យព្រះជាម្ចាស់។

នៅឆ្នាំ ១៩៦៥ សម្តេចប៉ាប ប៉ូលទី៦ បង្កើតការិយាល័យសម្រាប់ទាក់ទងជាមួយមនុស្សដែលមិនជឿ ដើម្បីរិះគិត​សេចក្ដីទាំងនោះតទៅទៀត។

៤.៧ លទ្ធផលនៃមហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី២

អស់លោកអភិបាលតែងតាំងស្ថាប័នតាមសំណូមពររបស់មហាសន្និបាត គឺបង្កើតក្រុមអភិបាលតាមប្រទេស​ ជាសញ្ញាសម្គាល់បញ្ជាក់ថា អស់លោកទទួលភារកិច្ចរួមក្នុងការណែនាំព្រះសហគមន៍។ នៅឆ្នាំ ១៩៦៧ សម្តេចប៉ាប ប៉ូលទី៦ បើកសន្និបាតអភិបាលនៅក្រុងរ៉ូម ដើម្បីជួយលោកក្នុងការណែនាំព្រះសហគមន៍ទាំងមូល។ អភិបាល ១៩៧ នាក់ ជួបជុំគ្នាក្នុងសន្និបាតនេះ គឺអភិបាលពីរភាគបីក្នុងចំនួននោះ ត្រូវក្រុមអភិបាលតាមប្រទេសនានាបោះឆ្នោត​ជ្រើសរើស។ ក្នុងភូមិភាគនីមួយៗ ក្រុមប្រឹក្សាបូជាចារ្យក៏កើតឡើងដែរ ដោយជួបការលំបាកបន្ដិច។ បព្វជិតបព្វជិ​តាកែសម្រួលធម្មនុញ្ញក្រុមគ្រួសាររបស់ខ្លួន តាម «ក្រិត្យស្ដីអំពីការប្រែសម្រួល ការរស់នៅជាបព្វជិតតាមសម័យ»។

អស់លោកក៏កែសម្រួលពិធីបុណ្យតាម «គោលលទ្ធិអំពីពិធីបុណ្យ» គឺគ្រីស្ដបរិស័ទអាចប្រើភាសាជាតិក្នុង​ពិធីនានា អាចទទួលព្រះកាយនិងព្រះលោហិតបាន មានចែងពិធីលើកតម្កើងព្រះបន្ទូលឱ្យបានល្អប្រសើរជាងពីមុន​ បូជាចារ្យរួមគ្នាថ្វាយអភិបូជា។ល។ ប៉ុន្ដែ គ្រីស្ដបរិស័ទខ្លះនៅតែអាឡោះអាល័យភាសាឡាតាំងដែលគេចាត់ទុកថា ជាភាសាសក្ការៈតែមួយគត់នោះ។

៤.៨ សម័យថ្មីកើតឡើង

គ្រីស្ដបរិស័ទជាច្រើនស្មានថា ព្រះសហគមន៍ទាំងស្រុងនឹងចាប់ផ្ដើមរស់នៅតាមរបៀបថ្មីភ្លាម គឺព្រះសហគ​មន៍ផុតពីសម័យតឹងរ៉ឹងនៃមហាសន្និបាតត្រេនតូហើយ។ មហាសនិ្នបាតវ៉ាទីកង់ទី២ នាំឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទមានសិទ្ធិ​សេរីភាពក្នុងការរិះគិតមែន ប៉ុន្ដែ សេដ្ឋកិច្ចជឿនលឿនយ៉ាងខ្លាំង អរិយធម៌ក៏ប្រែប្រួលយ៉ាងលឿនដែរ។ ដូច្នេះ ព្រះ​សហគមន៍លំបាកបំពេញតាមសេចក្ដីរង់ចាំរបស់គ្រីស្ដបរិស័ទ។ គ្រីស្ដបរិស័ទខ្លះគិតថា សូម្បីតែមហាសន្និបាតវ៉ាទី​កង់ទី២ ក៏ហួសសម័យហើយ។

លោកអភិបាលដែលប្រជុំគ្នាក្នុងមហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី២ ស្មានថា អស់លោកប្រែសម្រួលទ្រង់ទ្រាយព្រះ​សហគមន៍ឱ្យមនុស្សលោកបច្ចុប្បន្នពេញចិត្ដតែតាមពិតនៅទ្វីបអឺរ៉ុប ប៉ុន្តែមនុស្សកាន់តែច្រើនឡើងៗបែរខ្នងដាក់ព្រះ​សហគមន៍ទៅវិញ។ អ្នកស្រាវជ្រាវខ្លះពន្យល់ថា ព្រះសហគមន៍មិនបានយល់ឱ្យទាន់ពេលថា សង្គមថ្មីកើតឡើងជា​យូរមកហើយ ហើយសង្គមនោះមិនរវីរវល់នឹងព្រះសហគមន៍ទៀតទេ។ តែផ្ទុយទៅវិញ អ្នកខ្លះពន្យល់ថា ព្រះសហគ​មន៍អន់ថយដូច្នេះ មកពីមហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី២ បណ្ដាលឱ្យមនុស្សមានសេរីភាពខ្លាំងពេក។ ត្រូវយល់ឃើញថា តាំងពីឆ្នាំ​១៩៦៨មក គ្រប់សាសនាធំៗ និងក្រុមមនោគមដ៏វិជ្ជាសំខាន់ៗ គឺទាំងវិទ្យា​សាស្រ្ដ ទាំងទស្សនវិជ្ជា ជាពិសេសលទ្ធិម៉ាកឡេនីនក៏អន់ថយដែរ។ ទាំងនយោបាយ ទាំងព្រះសហគមន៍ ទាំងនិ​កាយធំៗនានាមិនគាប់ចិត្ដមនុស្សទៀតទេ។ ហេតុនេះហើយ បានជាមនុស្សបែរទៅពេញចិត្ដនឹងក្រុមផ្សេងៗដែល​មិនពឹងលើប្រាជ្ញា គឺពឹងលើមនោសញ្ចេតនាវិញ ដូចជាគណៈប៉ង់តេកុស្ទីស (Pentecostistes)ជាដើម គឺគេចូល​ចិត្ដការអស្ចារ្យ ការនិយាយភាសាចម្លែក ការព្យាបាលអ្នកជំងឺយ៉ាងអស្ចារ្យ ការទស្សន៍ទាយ។ល។

៤.៩ ព្រះសហគមន៍មានទំនាក់ទំនងជាមួយមនុស្សលោក

លោកអភិបាលក្រុងរ៉ូម ប៉ូល ទី៦ ចេញដំណើរក្នុងពិភពលោកជាញឹកញាប់ធ្វើឱ្យទាំងគ្រីស្ដបរិស័ទ ទាំងអ្នក​កាន់សាសនាដទៃចាប់អារម្មណ៍ជាខ្លាំងគឺ៖

1. ខែមករា ១៩៦៤ លោកធ្វើដំណើរទៅក្រុងយេរូសាឡឹម ដែលជាកន្លែប្រភពនៃជំនឿ។ តាំងពីរាប់សតវត្សមក គ្មានអភិបាលក្រុងរ៉ូមណាម្នាក់ ចេញពីប្រទេសអ៊ីតាលីសោះ។ នៅក្រុងយេរូសាឡឹមនោះ លោកជួបអភិបាល​អ័រតូ​ដុក ជាប្រធានព្រះសហគមន៍នៅក្រុងកុងស្ដង់ទីណូប្ល ឈ្មោះលោកអាថេណាកូរាស (Athénagoras)។ នៅខែធ្នូឆ្នាំ ១៩៦៤ ដដែលនោះ លោកធ្វើដំណើរទៅបុំបៃ (Bombay)ប្រទេសឥណ្ឌា គឺចេញពីទ្វីបអឺរ៉ុប​ជា​លើកដំបូង។
2. ថ្ងៃទី ៤ តុលា ១៩៦៥ លោកទៅទីចាត់ការនៃអង្គការសហប្រជាជាតិ ហើយថ្លែងសន្ទរកថាដែលមានឈ្មោះ​ល្បី លោកប្រកាសឃ្លាចុងក្រោយថា «កុំឱ្យមានសង្គ្រាមទៀតជាដាច់ខាត!»។
3. នៅឆ្នាំ ១៩៦៦ លោកជួបនឹងអភិបាលអង់គ្លីកង់ នៅទីក្រុងកនទ័របេរី (Canterbury)។
4. នៅឆ្នាំ ១៩៦៨ លោកធ្វើដំណើរទៅទ្វីបអាមេរិកឡាទីន និងទៅទីក្រុងហ្សឺណែវ (Genève) រួចទៅទ្វីប​អាហ្វ្រិក (១៩៦៩) និងទៅទ្វីបអាស៊ី (១៩៧០)។
5. នៅឆ្នាំ ១៩៦៧ លោកសរសេរលិខិត «ប្រជាជាតិចម្រើនឡើង» (Populorum Progressio)។ លោក​បញ្ជាក់​ថា «សភាពការណ៍ដ៏លំបាកក្នុងសង្គមចោទឡើងក្នុងពិភពលោកទាំងមូល»។ ប្រទេសត្រូវជឿនលឿនទៅមុខ​សម្រាប់មនុស្សជឿនលឿនទាំងអស់ គឺជឿនលឿនក្នុងគ្រប់វិស័យ មានវិស័យសេដ្ឋកិច្ច វិស័យវប្បធម៌ វិស័យជីវិត​ខាងវិញ្ញាណជាដើម។ ហេតុដូចនេះ ត្រូវមានច្បាប់ការពារទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មអន្ដរជាតិ ដើម្បីការពារប្រទេស​ដែលទន់ខ្សោយកុំឱ្យចាញ់ប្រទេសអ្នកមាន ដែលធ្លាប់ធ្វើពាណិជ្ជកម្មដោយអយុត្ដិធម៌។ សារលិខិតនេះមានឥទ្ធិពល​យ៉ាងខ្លាំងទៅលើក្រុមអភិបាលតាមប្រទេសនានា។ គ្រីស្ដបរិស័ទទ្វីបខាងជើងចាប់ផ្ដើមរិះគន់សង្គមរបស់ខ្លួន ដែល​ប្រើប្រាស់ទ្រព្យសម្បត្ដិជាច្រើន ដោយរឹបអូសធនធានពីសកលលោកទាំងមូល។

៤.១០ សារលិខិតអំពីជីវិតមនុស្ស ១៩៦៨ (Humani Generis)

មហាសន្និបាតមិនបានរិះគិតអំពីការពន្យាកំណើតកូនទេ។ អភិបាលក្រុងរ៉ូមទុកសេចក្ដីនេះឱ្យលោកផ្ទាល់​សម្រេច។ លោកផ្ញើឱ្យគណៈកម្មាធិការមួយរិះគិតអំពីបញ្ហានេះ។ ពួកគេសុខចិត្ដកែប្រែគោលជំហរខ្លះៗ ដែលជា​ប្រពៃណីក្នុងព្រះសហគមន៍តាំងពីដើមរៀងមក។ តែលោកមិនយល់ស្របតាមគណៈកម្មាធិការនេះ ហើយសរសេរ​សារលិខិតមួយក្រោមចំណងជើងថា «ជីវិតមនុស្ស» ដែលមិនអនុញ្ញាតឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទប្រើវិធីមួយណាផ្សេង ក្រៅពី​វិធី​តាមធម្មជាតិដើម្បីពន្យាកំណើតកូន។ ទាំងគ្រីស្ដបរិស័ទ ទាំងអ្នកកាន់សាសនាដទៃរស់នៅតាមប្រទេសជឿនលឿន មិនសូវសប្បាយចិត្ដនឹងលិខិតនេះទេ។ គេយល់ឃើញថា ពេលណាមានបញ្ហាពិសេស (ការតែងតាំងអ្នកមានគ្រួ​សារឱ្យទៅជាបូជាចារ្យ ការអនុញ្ញាតឱ្យអ្នកលះលែងគ្រួសាររៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ជាថ្មី។ល។) អភិបាលក្រុងរ៉ូម​សម្រេចដោយខ្លួនលោកផ្ទាល់ គឺខុសនឹងមហាសន្និបាតដែលចែងថា អស់លោកអភិបាលរួមគ្នាក្នុងការណែនាំព្រះ​សហគមន៍ទាំងមូល។ ម្យ៉ាងគេ​ចោទ​ថា លោកយកវិជ្ជាជីវៈមករិះគិត តែមិនសំអាងលើបុគ្គលដែលទទួលការ​ខុសត្រូវនៅក្នុងការសម្រេចពន្យាកំណើតកូននោះទេ។ មនុស្សតែធ្វើជាម្ចាស់លើធម្មជាតិក្នុងបញ្ហាជាច្រើន (គ្រោះ​កាចធម្មជាតិ ជំងឺ សេចក្ដីស្លាប់) ចុះហេតុអ្វីបានជាអំពីការពន្យាកំណើតកូន មនុស្សប្រើវិទ្យាសាស្រ្ដមិនបាន? ចាប់​តាំងពីពេលនោះមក មនុស្សច្រើន ទាំងគ្រីស្ដបរិស័ទ ទាំងអ្នកកាន់សាសនាដទៃ លែងទុកចិត្ដអភិបាលក្រុងរ៉ូមទៀត​ហើយ។

៤.១១ សម្តេចប៉ាបយ៉ូហាន-ប៉ូលទី២

សម្តេចប៉ាប ប៉ូលទី៦ ទទួលមរណភាពនៅថ្ងៃទី៣ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៧៨។ ក្រុមប្រឹក្សាអភិបាលក្រុងរ៉ូម ជ្រើសរើស​លោកលូស៊ីយ៉ានី (Luciani) ជាអភិបាលក្រុងវេនីស (Venise) ឱ្យបន្ដមុខងារជាអភិបាលក្រុងរ៉ូម។ លោកដាក់​នាមខ្លួនឯងថាសម្តេចប៉ាប យ៉ូហាន-ប៉ូលទី១ ដោយសម្ដែងបំណងរបស់ខ្លួនថា ចង់បន្ដកិច្ចការរបស់សម្តេចប៉ាបទាំងពីរ ដែលកាន់មុខ​ងារនេះមុន។ ប៉ុន្ដែ សម្តេចប៉ាបបានទទួលមរណភាពមួយខែក្រោយពីទទួលមុខតំណែងនេះ។

ក្រុមប្រឹក្សាអភិបាលក្រុងរ៉ូមជ្រើសរើសលោក ការូល-វ៉ុយទីឡា (Karol Wojtyla) ជាអភិបាលព្រះសហគម​ន៍ក្រុងក្រាកូវី (Cracovie) នៅប្រទេសប៉ូឡូញ (Pologne) ឱ្យបន្ដមុខងារជាអភិបាលក្រុងរ៉ូម។ លោកដាក់ឈ្មោះ​ខ្លួនឯងថាសម្តេចប៉ាប យ៉ូហាន-ប៉ូលទី២ ដើម្បីគោរពសម្តេចប៉ាបទាំងបី ដែលបំពេញមុខងារនេះមុន ព្រមទាំងបញ្ជាក់ថា ទ្រង់​ក៏ចង់អនុវត្ដតាមមហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី២ដែរ។

សម្តេចប៉ាប យ៉ូហាន-ប៉ូលទី២ ធ្វើដំណើរក្នុងពិភពលោកទាំងមូលចំនួន១៧៨លើក ទៅសួរសុខទុក្ខក្រុមអភិ​បាល ព្រះសហគមន៍ និងគ្រីស្ដបរិស័ទតាមប្រទេសនានា ជាពិសេសទៅជួបយុវជនយុវនារី។ ទ្រង់ទាមទារសេរី​ភាពសម្រាប់ប្រទេសនានា ដែលស្ថិតនៅក្រោមអំណាចសហភាពសូវៀត។ ហេតុនេះហើយ បានជានៅថ្ងៃទី១៣ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៨១ រដ្ឋអំណាចសូវៀតលបធ្វើឃាតទ្រង់។ ប៉ុន្ដែ សហភាពសូវៀតបែកបាក់នៅឆ្នាំ១៩៨៩។

ទ្រង់យកចិត្ដទុកដាក់ឱ្យព្រះសហគមន៍អនុវត្ដតាមមហាសន្និបាតវ៉ាទីកង់ទី២ ដោយប្រជុំសន្និបាតអភិ​បាលតាមប្រទេស តាមទ្វីប តាមប្រធានបទមួយ។ ប៉ុន្ដែ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ក្រសួងក្រុងរ៉ូមនៅតែមានឥ​ទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងលើអភិបាលនានា។

សម្តេចប៉ាប សរសេរសារលិខិតមួយអំពី «បេសកកម្មរបស់ព្រះសង្គ្រោះ» (១៩៩០) គឺលោកបញ្ជាក់ថា ព្រះគ្រីស្ដ​ជាព្រះសង្គ្រោះតែមួយព្រះអង្គគត់ គឺទ្រង់មិនយល់ស្របនឹងទេវវិទូខ្លះដែលអះអាងថា ព្រះបន្ទូលគង់នៅជាមួយអ្នក​បង្កើតសាសនាដ៏ប្រសើរៗ។ សម្តេចប៉ាបចែងអំពីការប្រកាសដំណឹងល្អសារជាថ្មី គឺថា៖ «វប្បធម៌ នយោបាយ សីលធម៌ ការរស់នៅតាមវិញ្ញាណតែងតែប្រែប្រួលយ៉ាងខ្លាំងទៅៗបណ្ដាលឱ្យសង្គមទ្វីបអឺរ៉ុបមានទ្រង់ទ្រាយថ្មី។ ហេតុ​នេះ​ហើយ ត្រូវតែប្រកាសដំណឹងល្អឱ្យមានគុណភាពថ្មី គឺត្រូវថ្លែងអំពីដំណឹងល្អនៃការសង្គ្រោះដែលមិនចេះសាបសូន្យ សម្រាប់មនុស្សនាបច្ចុប្បន្នកាល ដើម្បីឱ្យគេចាប់ចិត្ដ និងជឿបាន»។

សម្តេចប៉ាប យកចិត្ដទុកដាក់នឹករឭកសិទ្ធិ និងកិត្ដិយសរបស់មនុស្ស គឺដំណឹងល្អត្រូវតែជួយ​មនុស្សឱ្យបានសេចក្ដីសុខសាន្ដគ្រប់ជំពូក ព្រមទាំងការពារសិទ្ធិមនុស្ស សិទ្ធិអ្នកក្រីក្រ ដែលត្រូវគោរពទុកជារូបតំ​ណាងរបស់ព្រះជាម្ចាស់។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ សម្តេចប៉ាបខិតខំកសាងសន្ដិភាព សុំឱ្យមហាអំណាចដាក់អាវុធ ជាពិសេសនៅពេលមុខកើត​សង្គ្រាមនៅប្រទេសអ៊ីរ៉ាក់ (២០០៣)។

សម្តេចប៉ាបចេះតែដាស់តឿនគ្រីស្ដបរិស័ទឱ្យទៅជាជនដ៏វិសុទ្ធ រួមរស់ជាមួយព្រះយេស៊ូជានិច្ច។ ហេតុនេះហើយ បានជាទ្រង់ប្រកាសឱ្យគ្រីស្ដបរិស័ទជាងមួយពាន់នាក់ទៅជាសន្ដបុគ្គល។ សម្តេចប៉ាបទទួលមរណភាពថ្ងៃទី២ ខែមេសា ឆ្នាំ២០០៥។

៤.១២ សម្តេចប៉ាប បេណេឌិកតូទី១៦ និងសម្តេចប៉ាបហ្រ្វង់ស៊ីស្កូ

---

1. https://www.britannica.com/topic/list-of-Roman-emperors-2043294
2. https://www.vatican.va/content/paul-vi/fr/speeches/1965/documents/hf_p-vi_spe_19651207_common-declaration.html
3. https://www.bible.ca/ntx-organization-historical-development-papal-patriarchal-systems-250-451AD.htm
4. https://palais-des-papes.com/9-papes-a-avignon/
5. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_popes